Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στις 29 Ιουνίου 2025 στο Al Jazeera Balkans, από τον Τόμισλαβ Μάρκοβιτς, δημοσιογράφο και συγγραφέα από το Βελιγράδι. Το λάβαμε μεταφρασμένο με mail, σε συνέχεια της επικοινωνίας που οδήγησε στο κείμενο με τίτλο «Χρονικό μακρινών εντυπώσεων από το φοιτητικό κίνημα» (φύλλο 56, Μάιος 2025). Δίνει μια κατατοπιστική εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο επιχειρείται μια «δεξιά στροφή» στον πλατύ και δυναμικό αγώνα που ξεκίνησε μετά το δυστύχημα στο Νόβι Σαντ, με το φοιτητικό κίνημα σε ρόλο «ατμομηχανής».
Όταν οι φοιτητές ανακοίνωσαν μια μεγάλη διαδήλωση για την ημέρα του Vidovdan, το γεγονός αυτό μπορούσε να προκαλέσει κάποια ανησυχία στους φιλελεύθερους κύκλους. Ίσως αυτή η ημερομηνία να μην είναι και ό,τι καλύτερο, πολλή από την εθνικιστική μυθολογία είναι συνδεδεμένη με το Vidovdan, η κεντρική συμβολική του μεγαλοσερβικού εθνικισμού έχει διαμορφωθεί γύρω από τον μύθο του Κοσόβου και της διαθήκης του, δεν είναι εύκολο να ξεπεραστεί αυτή η ογκώδης ιστορική κληρονομιά.
Εντάξει, ίσως δεν είναι απαραίτητο να ακολουθήσουν όλα τη γνωστή κατεύθυνση, εδώ και μήνες συζητιέται πως οι φοιτητές αρπάζουν από τον Αλεξάνταρ Βούτσιτς κι από το καθεστώς του προοδευτικού κόμματος τον τίτλο ιδιοκτησίας της σέρβικης σημαίας, του ύμνου, του πατριωτισμού και παρόμοιων εννοιών, κι έτσι τώρα αποφάσισαν να του αρπάξουν και το Vidovdan.
Ο ύμνος των «Κοκκινων μπερέδων»
Όταν ο λογαριασμός των Φοιτητών σε κατάληψη δημοσίευσε ένα πλακάτ με ένα κάλεσμα για τη διαδήλωση το οποίο έγραφε τη φράση «Έχουμε τι να δείξουμε στο Λάζαρ» [σημ. τον Σέρβο αρχηγό στη μάχη του Κοσόβου], αυτό μπορούσε να ενεργοποιήσει έναν νοερό συναγερμό. Εδώ οι φοιτητές μίλησαν για πρώτη φορά με το λεξικό της εθνικιστικής ιδεολογίας, ενεργοποίησαν τη φόρμα της αναφοράς στους προγόνους, στους άγιους ιππότες που ξεψύχησαν ηρωικά στη μάχη του Κοσόβου· έδωσαν προτεραιότητα στην ιδεολογική θέαση του παρελθόντος, σε βάρος της ιστορικής επιστήμης. Όμως εντάξει, ούτε αυτό ήταν απαραίτητο να σημαίνει ότι όλα θα πάνε στην κατεύθυνση της μη παράδοσης του Κοσόβου και των παρόμοιων αερολογιών, ίσως οι νεαροί απλώς παίζουν λίγο με τα γνωστά σύμβολα, ώστε να τα χρησιμοποιήσουν για τους δικούς τους στόχους.
Ωστόσο, όταν οι φοιτητές της Σχολής δραματικών τεχνών δημοσίευσαν ένα σποτ με τίτλο «Χωρίς διχασμούς. Θα τα πούμε στο Vidovdan», αυτό ήταν κιόλας λόγος για σοβαρές ανησυχίες. Στο σποτ, ηθοποιοί απαγγέλλουν ένα ποίημα του Λιούμπομιρ Σίμοβιτς από το έργο «Ο περιπλανώμενος θίασος Σοπάλοβιτς»: «Θα σηκωθώ, / πατημένος, χτυπημένος, καταπιεσμένος, / ενάντια σε στρατούς από ατσάλι / με ένα ξύλινο σπαθί! / Στα παιδιά που ουρλιάζουν, / στις μάνες που κλαίνε, / θα φέρω την ελευθερία / πάνω στο ξύλινο σπαθί!» Τίποτα στο ποίημα δεν είναι αμφιλεγόμενο, αντιθέτως μιλάει για έναν αγώνα με ένα ξύλινο σπαθί, ένα θεατρικό αξεσουάρ, ενάντια στη βίαιη εξουσία· για έναν αγώνα του πνεύματος και της τέχνης ενάντια στους τυράννους, τους ισχυρούς και τους μπαμπούλες αυτού του κόσμου.
Το πρόβλημα είναι στο μουσικό χαλί – που είναι η μελωδία του τραγουδιού «Χριστέ Θεέ» από την ταινία «Η μάχη στο Κόσοβο», που γυρίστηκε με βάση ένα έργο του Λιούμπομιρ Σίμοβιτς. Αυτό το τραγούδι έχει γίνει ο επίσημος ύμνος των διαβόητων «Κόκκινων μπερέδων» [https://www.youtube.com/watch?v=5Md6Oiv9ahQ και https://en.wikipedia.org/wiki/Special_Operations_Unit_(Serbia)], με αυτό το τραγούδι στο στόμα έβγαιναν αυτές οι μονάδες στις πολεμικές αποστολές τους, αυτό το τραγούδι είναι ένα σύμβολο του κακού της δεκαετίας του ’90. Αλλά και το ίδιο το τραγούδι έχει γραφτεί κατά παραγγελία, όντας μέρος της εθνικιστικής κινητοποίησης, της ομογενοποίησης του πληθυσμού και της προετοιμασίας για τους πολέμους. Δεν υπάρχει φοιτητικό κίνημα που να μπορεί να ξεπλύνει το αίμα από αυτό το τραγούδι.
Επίσκοπος Νικολάι, το αστέρι οδηγός
Και μετά έφτασε και το Vidovdan, έγινε μια μεγάλη διαδήλωση στην οποία συγκεντρώθηκαν περίπου 140.000 πολίτες, οι ομιλητές μίλησαν κυρίως στο πνεύμα του αναφερθέντος σποτ, ενώ ο άτυχος θεατής και ακροατής είχε την εντύπωση ότι έχει γυρίσει με τη χρονομηχανή πίσω στο 1989 και βλέπει το Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς στο Γκαζιμέσταν. Ένας φοιτητής με τον εθνικό μπερέ στο κεφάλι κήρυττε ότι το Vidovdan «δεν είναι απλά μια συνηθισμένη μέρα του χρόνου ή ένας αριθμός στο ημερολόγιο, αλλά σύμβολο της πνευματικής και πολιτιστικής μας ταυτότητας», ότι είναι «η μέρα που ο ουρανός και η γη αγγίζονται μεταξύ τους, αλλά και που η προσευχή και το αίμα γίνονται ένα, που το παρελθόν και το παρόν ψιθυρίζουν το νικηφόρο τραγούδι της αθανασίας του πνεύματος ενός λαού».
Υπήρξαν και οι ιστορίες για τους Σέρβους ιππότες που εισχώρησαν στη σκηνή του Μουράτ, για τον Μίλος Όμπιλιτς που σκότωσε το σουλτάνο, παρ’ όλο που ο εν λόγω ήρωας είναι προϊόν της φαντασίας των επικών τραγουδιστών, αλλά ποιος νοιάζεται για τα ιστορικά στοιχεία, αυτά ξέρουν μόνο να ενοχλούν το χτίσιμο των ιδεολογικών κατασκευών. Φυσικά αναφέρθηκε και η διαθήκη του Κοσόβου που ανανεώνεται σ’ αυτό το Vidovdan, πώς θα μπορούσε να μην ανανεωθεί.
Ο φοιτητής αποκορύφωσε το λόγο του με ένα τσιτάτο από ένα επετειακό κήρυγμα του Νικολάι Βελιμίροβιτς, αντισημίτη, οπαδού του Λιότιτς, συμπαθούντα του Χίτλερ και τοπικού αγίου: «Και αν χτιζόταν τοίχος με όλα τα κρανία και τα οστά, θα μπορούσε να ανεγερθεί ναός, τριακόσια μέτρα ψηλός, το ίδιο πλατύς και μακρύς, και κάθε Σέρβος θα μπορούσε να σηκώσει το χέρι του σήμερα και να πει – αυτό είναι το κεφάλι του παππού μου, του πατέρα μου, του αδερφού μου, του γείτονά μου, του φίλου μου, του κουμπάρου. Πέντε αιώνες η Σερβία με τα κρανία της και τα οστά της υπερασπίζεται την Ευρώπη, για να ζει εκείνη ευτυχισμένη και με ειρήνη». Μπορούσε να τσιτάρει και τη σύγκριση που είχε κάνει ο Νικολάι ανάμεσα στο Χίτλερ και τον Άγιο Σάββα, αλλά κι αυτό εδώ δεν είναι κακό.
Ένας φύλακας της σέρβικης ψυχής
Στο όνομα του Σέρβικου εθνικού συμβουλίου, ο Μόμτσιλο Τράικοβιτς απένειμε στους φοιτητές το ειδικό σύμφωνο αλληλοσυμπαράστασης «Κόκκινη παιωνία του Κοσόβου» [σημ. σύμφωνα με το μύθο είναι κόκκινες από το αίμα που έπεσε στη γνωστή μάχη] και είπε ότι το κάλεσμα που ακούγεται από τα λαρύγγια δεκάδων χιλιάδων φοιτητών «είναι σήμερα η πιο δυνατή φωνή για την υπεράσπιση του Κοσόβου και Μετοχίων», και ότι «βλέπουμε την κραυγή των ανήσυχων νέων σαν ευκαιρία για να σώσουμε το Κόσοβο». Θα ήταν καλύτερα να εξομολογούνταν στους φοιτητές κάτι σχετικό με το λόγο που το Κόσοβο έφυγε από τη Σερβία, κάτι σχετικό με την καταπίεση των Αλβανών, τις μαζικές σφαγές και εκτοπισμούς, για τα φορτηγά ψυγεία και τους μαζικούς τάφους. Αλλά αυτό δεν θα ταίριαζε βεβαίως με την ατζέντα της συγκέντρωσης, εδώ δεν υπάρχει χώρος για γεγονότα, αλλά γι’ αυτό πετυχαίνουν υπέροχα κενολογίες που μπορούσε να ξεστομίσει και ο Αλεξάνταρ Βούτσιτς ή οποιοσδήποτε άλλος από κείνο τον εθνικιστικό συρφετό.
«Δεν θα σας απευθυνθεί απλά ένας άνθρωπος, ούτε ένας καθηγητής πανεπιστημίου, ούτε ένας ιστορικός της λογοτεχνίας, αλλά ένας φύλακας της σέρβικης εθνικής συνείδησης και της σέρβικης ψυχής. Τα λόγια του είναι σαν σπαθί, χτυπάνε και κόβουν τις απάτες της εποχής στην οποία ζούμε» – έτσι ανακοίνωσε η εκφωνήτρια την εμφάνιση του Μίλο Λόμπαρ, υπερασπιστή της σέρβικης και της ρώσικης οπτικής γωνίας, επίμονου αγωνιστή ενάντια στο πνεύμα της αυτο-άρνησης [σημ. ο Λόμπαρ περιγράφει κάθε παραδοχή λαθών του παρελθόντος σαν άκριτη αυτοκατηγορία των Σέρβων] και παρόμοιες αυτοσωβινιστικές επιδημίες.
Ο Λόμπαρ φάνηκε αντάξιος αυτής της μεγαλόστομης ανακοίνωσης: Κάλεσε για σεβασμό του συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο «το Κόσοβο και Μετόχια είναι αναπόσπαστο μέρος της Σερβίας», έχοντας ξεχάσει να πει πώς ψηφίστηκε η εν λόγω πράξη για να μπει αυτός ο μύθος στην εισαγωγή του συντάγματος [σημ. με ένα κλεμμένο δημοψήφισμα όπου προστέθηκαν αρκετά «ναι» στις κάλπες: https://en.wikipedia.org/wiki/2006_Serbian_constitutional_referendum], για να σβήσει την πραγματικότητα και να πάρει τον έλεγχο της Σερβίας για μια μεγάλη χρονική περίοδο – και, με λίγη τύχη, και για πάντα. Ο Λόμπαρ μίλησε και για το αγαπημένο του θέμα, την εξωτερική ελευθερία που έχει δύο σκέλη, το ένα είναι η ελευθερία του κράτους της Σερβίας και το άλλο «η ελευθερία του σέρβικου λαού έξω από τη Σερβία, η υπεράσπιση της κυριαρχίας της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, η υπεράσπιση της κυριαρχίας των Σέρβων στο Μαυροβούνιο, ο αγώνας για τα σέρβικα εθνικά δικαιώματα στην Κροατία και τη Μακεδονία. Όλα αυτά είναι ο αγώνας για το σέρβικο ιντεγκραλισμό».
Ο μεγαλοσερβικός ιντεγκραλισμός
Είναι όμορφο που ο Λόμπαρ θυμήθηκε και τους απειλούμενους Σέρβους στη Μακεδονία, που δεν τους θυμάται κανένας μετά από το Βόισλαβ Σέσελι, το σέρβικο ριζοσπαστικό κόμμα και τον μητροπολίτη Αμφιλόχιε: Μόνο αυτοί υπενθύμιζαν, τότε, ότι πρέπει και η Μακεδονία να γίνει μέρος της εκτεταμένης Σερβίας. Κρίμα μόνο που ο καθηγητής Λόμπαρ ξέχασε να αναφέρει και τον αγώνα για τη Δημοκρατία της Σέρβικης Κράινα και που δεν ανέφερε το σύνορο Κάρλομπαγκ – Κάρλοβατς – Όγκουλιν – Βιροβίτιτσα [σημ. το ιδεατό σύνορο της Μεγάλης Σερβίας που επανέφερε σαν στόχο ο Σέσελι στα 90s’ και το ζητάει ακόμα μέσα από το σέρβικο ριζοσπαστικό κόμμα].
Ο σέρβικος ιντεγκραλισμός είναι ένας ευφημισμός για το «σέρβικο κόσμο», τη «μεγάλη Σερβία» ή την «ομογενή Σερβία» του τσέτνικ ιδεολόγου Στέβαν Μόλιεβιτς. Και πάλι η παλιά, πολύ καλά γνωστή ιστορία όλων των Σέρβων σε ένα κράτος, της πανσερβικής ενοποίησης, των απειλούμενων Σέρβων στις γειτονικές χώρες τους οποίους πρέπει το κέντρο να υπερασπιστεί. Όλα αυτά τα έχουμε ακούσει χίλιες φορές: Μ’ αυτήν την ιδεολογική φόρμα ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς έκανε τότε τέσσερις επιθετικούς πολέμους και τους έχασε και τους τέσσερις, μ’ αυτή τη φόρμα διαπράχθηκαν τα πιο τρομερά εγκλήματα πολέμου, οι εθνοκαθάρσεις και η γενοκτονία στη Σρεμπρένιτσα.
Στη διαδήλωση μίλησε και ο «ήρωας του Κόσαρε», εκείνης της μάχης που είναι τόσο ένδοξη ώστε μέχρι το 2011 δεν είχε γραφτεί τίποτα γι’ αυτήν, ενώ η δημιουργία του θρύλου ξεκίνησε μόλις το 2016. Κάποιος με περιέργεια θα ρωτούσε γιατί δεν μιλάνε ποτέ για καμία άλλη μάχη, πάντα το ένα και μοναδικό Κόσαρε. Η απάντηση είναι απλή – όλα τα υπόλοιπα ήταν μακελειά, πολιορκίες, εγκλήματα, στρατόπεδα συγκέντρωσης, μαζικοί βιασμοί, λεηλασίες, σκοτωμοί αμάχων και άλλα παρόμοια «κατορθώματα» των ηρώων μας· κι από ένα τέτοιο άβολο υλικό ούτε ο πιο ευφάνταστος ιδεολόγος δεν είναι σε θέση να φτιάξει πατριωτική ιστορία. Έτσι του μένει το Κόσαρε, το μέρος όπου αχαλίνωτοι πολιτικοί και στρατηγοί θυσίασαν νεαρούς στρατιώτες, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων ασχολιόταν με τα εγκλήματα. Αυτά, δεν έχει άλλα.
Ότι η ιερεμιάδα του Λόμπαρ για τη μοίρα των Σέρβων στην περιοχή δεν είναι μόνο προσωπική του ιδεολογική εμμονή, το επιβεβαίωσε και η φοιτήτρια που διάβασε κάποιο είδος πολιτικού προγράμματος του φοιτητικού κινήματος. «Κόσοβο και Μετόχια και σεβασμός στο σύνταγμα της Σερβίας. Η εξωτερική πολιτική πρέπει να είναι βασισμένη στον σεβασμό της εθνικής κυριαρχίας και εδαφικής ενότητας της Σερβίας, του συντάγματος, της στρατιωτικής ουδετερότητας και στην υπεράσπιση του σέρβικου λαού στο Κόσοβο και Μετόχια και στην περιοχή», είπε η φοιτήτρια. Και τους Γερμανούς στη Σουδητία, δεν θέλετε να τους υπερασπιστείτε κι αυτούς; Θέλω να πω, αφού είστε ήδη η κόπια μιας κοπιαρισμένης κόπιας, ο κανόνας είναι να αναφέρεται το πρωτότυπο. Είναι αξιέπαινο ότι δεν ξεχάστηκε ούτε η στρατιωτική ουδετερότητα, για να μη σκεφτεί κάποιος, θεός φυλάξοι, πως κάποιοι φοιτητές θέλουν να γίνει η Σερβία μέλος του συμφώνου του ΝΑΤΟ. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν μπορεί να κοιμάται ήσυχα, η Σερβία είναι ενωμένη στα ζητήματα κλειδί.
Ο δρόμος ως το Βούτσιτς και το στέγαστρο
Η διαδήλωση του Vidovdan δεν έμοιαζε με καμία μέχρι τώρα φοιτητική συγκέντρωση. Έγινε μια ριζική στροφή προς τα δεξιά, μια επανενεργοποίηση όλων των εθνικιστικών ιδεολογημάτων, μια επιστροφή στο παλιό πρόγραμμα της πανσερβικής ενοποίησης, λες και είμαστε πάλι στο 1989. Αντί για διαμαρτυρία ενάντια στην απολυταρχική εξουσία, την αδικία, τη βία και τη διαφθορά, πήραμε μια συγκέντρωση ανθρώπων που θα μπορούσαν να πετάνε λουλούδια στα τανκ. Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο των λόγων, στη διαδήλωση μπορούσαν άνετα να εμφανιστούν και ο Αλεξάνταρ Βούλιν ή ο Ντράγκοσλαβ Μπόκαν. Αλλόκοτη αντιστροφή.
Από την οπτική γωνία των αιτημάτων των φοιτητών και του ως τώρα αγώνα τους, αυτή η στροφή είναι εντελώς παράλογη και αντιπαραγωγική. Με τις ιδεολογικές βάσεις που παρουσιάστηκαν στη διαδήλωση δεν φτάνει κανείς στο κράτος δικαίου, το έννομο κράτος, την απουσία διαφθοράς, τους λειτουργικούς θεσμούς, την ισότητα όλων απέναντι στον νόμο και τις υπόλοιπες αξίες που προσπαθούν να εγκαταστήσουν οι φοιτητές.
Αντιθέτως, η εθνικιστική ιδεολογία οδηγεί κατευθείαν στη βία, τη διαφθορά, την αδικία, το ψέμα, τους ελεγχόμενους θεσμούς, την απολυταρχία, το μίσος, το σωβινισμό, τη φτώχεια, την απομόνωση κ.λπ. Αυτός ο δρόμος καταλήγει πάντα σε κάποιον Βούτσιτς και σε κάποιο στέγαστρο που σκοτώνει ανθρώπους. Σ’ αυτό χρησιμεύουν κιόλας τα ηγεμονιστικά πανεθνικά κινήματα, στο να μην τακτοποιηθούν ποτέ το κράτος και η κοινωνία· αυτό δεν μπορεί κανείς να το διαβάσει στα επικά τραγούδια ή στον Λόμπαρ, αλλά μπορεί στο «Ολοκληρωτικό σύστημα» της Χάνα Άρεντ.
Έξοδος από τον φαύλο κύκλο
Αν πρόκειται αυτή η ξαναζεσταμένη σούπα στο στιλ του Μνημονίου του Τσόσιτς [, εθνικιστής λογοτέχνης που είχε συμμετάσχει στη συγγραφή αυτού του κειμένου https://en.wikipedia.org/wiki/SANU_Memorandum] να είναι το φοιτητικό πρόγραμμα για τις εκλογές, αυτό επίσης δεν οδηγεί πουθενά. Η σέρβικη κοινωνία είναι μεν εμποτισμένη στον εθνικισμό, όμως και πάλι οι πολίτες προτιμούν κάποιες ήπιες εκδοχές του. Εκείνα που ακούσαμε στη διαδήλωση θυμίζουν το πρόγραμμα του Ντβέρι, των Φυλάκων του όρκου, των Ριζοσπαστικών και παρόμοιων κομμάτων που κινούνται γύρω από το εκλογικό κατώφλι ή βρίσκονται κάτω απ’ αυτό. Όταν παρουσιάζεται ένα μεγαλοσερβικό πρόγραμμα σε καθαρή, απογυμνωμένη μορφή, δεν λαμβάνει μεγάλη στήριξη από τους ψηφοφόρους. Αμφιβάλλω αν μοιράζεται και η πλειονότητα των φοιτητών την ιδεολογία που παρουσιάστηκε στη διαδήλωση: Θα είχε φανεί ήδη ως τώρα, άλλωστε τους περασμένους μήνες μιλούσαν για άλλα θέματα, με διαφορετικό τρόπο.
Αν οι φοιτητές επιμείνουν σ’ αυτήν την πορεία, αυτό απλά θα διώξει όλους τους ανθρώπους που θέλουν αληθινές και όχι διακοσμητικές αλλαγές, όλους εκείνους που έχουν δημοκρατικές τάσεις και θέλουν όχι μόνο την πτώση ενός καθεστώτος αλλά και την αποσυναρμολόγηση των ιδεολογικών θεμελίων στα οποία στηρίζεται το καθεστώς του προοδευτικού κόμματος. Κάθε ριζική στροφή της δυσαρέσκειας των πολιτών προς τα δεξιά οδηγεί στη σίγουρη καταστροφή της διαμαρτυρίας, πρόκειται για δοκιμασμένη συνταγή. Σ’ εκείνη την περίπτωση ο Αλεξάνταρ Βούτσιτς και η ληστρική συμμορία του θα μπορούν να τρίβουν τα χέρια τους με ικανοποίηση.
Αν οι πολίτες και οι φοιτητές δεν βρουν τη δύναμη να βγουν από το φαύλο κύκλο των εθνικιστικών αυταπατών, αν δεν ξεφύγουν από το πλαίσιο της ολέθριας ιδεολογίας που αφήνει πίσω της μόνο στάχτη και θάνατο, αν δεν απομακρυνθούν από τη σκοτεινή κληρονομιά του παρελθόντος – μας μένει μόνο να κάνουμε βήματα σημειωτόν, συνεχίζοντας σε ένα αιώνιο Vidovdan της μαρμότας.
Τόμισλαβ Μάρκοβιτς
29 Ιουνίου 2025
