Η πρώτη επαφή με την παγκόσμια γεωγραφία συνήθως έρχεται μέσα από το σχολείο – συγκεκριμένα από την υδρόγειο σφαίρα και τον κλασικό παγκόσμιο χάρτη δύο διαστάσεων. Η υδρόγειος αποτελεί μια προβολή του πλανήτη σε μικρή κλίμακα, ενώ ο χάρτης την προβολή της στις δύο διαστάσεις.
Η εικόνα που έχουμε σχηματίσει για την έκταση των χωρών και των ηπείρων έχει καθοριστεί σχεδόν αποκλειστικά από τον «κλασικό» παγκόσμιο χάρτη – πράγμα απολύτως λογικό αφού τα μεγέθη των υδάτινων και των στερεών όγκων, όπως και οι αποστάσεις μεταξύ αυτών, είναι πολύ πιο εύκολα συγκρίσιμα, και άρα αντιληπτά, όταν τα βλέπουμε στο επίπεδο των δύο διαστάσεων, παρά όταν τα μελετάμε στην υδρόγειο. Μαθαίνουμε, λοιπόν, διεθνείς ειδήσεις, βομβαρδιζόμαστε με εικόνες από εξωτικά μέρη, ονειρευόμαστε ταξίδια και όλα διαμεσολαβούνται από τη δισδιάστατη εικόνα: Τα γεγονότα τοποθετούνται σε αυτό το επίπεδο, και τα ταξίδια χαράσσονται με ευθείες γραμμές.
Ποιος θυμάται (ή γνωρίζει), όμως, πως ο χάρτης αυτός έχει προκύψει από μία συγκεκριμένη τεχνική της προβολικής γεωμετρίας, και πως υπάρχουν και άλλες –διαφορετικές– προβολές της Γης στο επίπεδο;
Ο κλασικός παγκόσμιος χάρτης έχει προκύψει από τη μερκατορική προβολή της Γης (τεχνική εμπνευσμένη από τον Gerardus Mercator). Χρησιμοποιήθηκε αρχικά στη ναυσιπλοΐα, καθώς έχει τα πλεονεκτήματα να αποτυπώνει:
- σε ευθείες γραμμές τις ναυσιπλοϊκές καμπύλες (καμπύλες που προκύπτουν από πορείες με σταθερό αζιμούθιο1),
- σε παράλληλες γραμμές το γεωγραφικό μήκος και το γεωγραφικό πλάτος
Για να προβληθούν, όμως, οι παράλληλοι του ισημερινού στις δύο διαστάσεις, καταλαμβάνοντας όλοι το ίδιο πλάτος (ενώ στην υδρόγειο διαφέρουν σε διάμετρο) σημαίνει ότι όλοι εκτός του ισημερινού μεγεθύνονται («ξεχειλώνουν»). Όσο πλησιάζουμε τους πόλους, η μεγέθυνση είναι μεγαλύτερη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο μεγεθύνονται και οι όγκοι που αναπαρίστανται, με αποτέλεσμα κάποιοι να φαίνονται μεγαλύτεροι (από άλλους): Μεγάλη αδικημένη η ήπειρος της Αφρικής, ενώ οι Η.Π.Α., ο Καναδάς και η Ρωσία αποτυπώνονται πολύ μεγαλύτερες από όσο είναι πραγματικά.
Αν και η μερκατορική προβολή είχε αποκλειστική χρήση στη ναυσιπλοΐα, σύντομα επεκτάθηκε, και κατέστη η δημοφιλέστερη αποτύπωση της Γης στις δύο διαστάσεις. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, πρέπει να θέσουμε ένα ερώτημα: Εφόσον η ναυσιπλοΐα δεν είναι κομμάτι της καθημερινής ζωής στη «στεριά», και μιας και υπάρχουν και άλλες προβολές της Γης στο επίπεδο, με ποιο κριτήριο η μερκατορική προβολή επικράτησε ανάμεσά τους; Είναι μόνο λόγω της πρακτικής της αξίας; Είναι πιθανό να είναι χρήσιμη και η αναπαράσταση (και κατ’ επέκταση η αντίληψη) που δημιουργεί για τον κόσμο;
Ο υπαινιγμός είναι ξεκάθαρος: Η μερκατορική προβολή εξυπηρετεί την εικόνα του μεγάλου «παγκόσμιου βορρά», δείχνοντας τα εδάφη των αποικιακών κρατών πολύ μεγαλύτερα. Ταυτόχρονα, δημιουργεί μια εικόνα πολύ μικρότερη για ολόκληρη την αφρικανική ήπειρο, τη Λατινική Αμερική όπως και για μεγάλο κομμάτι της Ασίας – εδάφη που αποτελούν τον «παγκόσμιο νότο», εδάφη λεηλατημένα από δεκαετίες αποικιοκρατίας. Η μερκατορική προβολή δείχνει τους (γεωπολιτικά) ισχυρούς μεγαλύτερους απ’ ό,τι είναι, και τους αδύναμους μικρότερους.
Έχει σημασία να θυμόμαστε πως η γεωγραφία, όπως και κάθε επιστήμη, επιχειρούν ερμηνείες του κόσμου που ζούμε – ερμηνείες που διαμεσολαβούνται από το δίκιο του ισχυρού, το οποίο διαγράφει τον κοινωνικό ανταγωνισμό, αποκρύπτει τα αντικρουόμενα συμφέροντα, και στην περίπτωση που εξετάζουμε, παρουσιάζει ως φυσικό τον αποικιοκρατικό συσχετισμό δυνάμεων. Η επιστήμη δεν είναι ουδέτερη, ό,τι κι αν ευαγγελίζεται.2 Το γεγονός ότι εξυπηρετεί και διευκολύνει την ανθρωπότητα, δεν αναιρεί πως αποτελεί ταυτόχρονα ένα ισχυρό (ιδεολογικό) εργαλείο της κυριαρχίας, που παραμένει πλήρως αποστειρωμένο στο όνομα της ίδιας της αυθεντίας του, και περιφραγμένο ώστε να μην το αγγίζει η οποιαδήποτε κοινωνική κριτική.
Παρατηρήσεις σαν και αυτήν που αναλύεται εδώ, χαμένες στην άβυσσο της επιστημονικής «αθωότητας», είναι χρήσιμες για να αντιλαμβανόμαστε ποια είναι τα θεμέλια στα οποία είναι χτισμένος ο δυτικός κόσμος, και πόσο φυσικοποιημένα –και άρα αόρατα– είναι κάποια από τα προνόμια που κουβαλάμε ως κάτοικοί του.
Τέρα Γιάστερ
Υποσημείωση
1. Αζιμούθιο ονομάζεται η γωνία που σχηματίζεται από τον βορρά και την κατεύθυνση κίνησης ακολουθώντας τη φορά των δεικτών του ρολογιού
2. Επιστρέφοντας στον τομέα της χαρτογράφησης, κλασικό τέχνασμα στο πλαίσιο του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού, αποτέλεσε η δημιουργία και κυκλοφορία ψεύτικων χαρτών. Την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, τόσο οι Η.Π.Α. όσο και η Ρωσία διακινούσαν ανακριβείς χάρτες, με στόχο την παραπλάνηση του «αντιπάλου» ως προς τη μορφολογία του εδάφους ή κομβικές θέσεις και κρίσιμα σημεία.
Λεζάντα: Κάθε προβολή της Γης στο επίπεδο των δύο διαστάσεων έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Η προβολή Gall-Peters είναι ακριβής ως προς την αναλογία των μεγεθών, αλλά «χάνει» ως προς τα σχήματα και τις κλίσεις των όγκων. Η προώθησή της το 1973 από τον Arno Peters ήρθε ως εναλλακτική αντιπρόταση στη μερκατορική προβολή, για την οποία ασκήθηκε από τον ίδιο η κριτική ότι «η εύπορη Ευρώπη και η βόρεια Αμερική παρουσιάζονται πολύ μεγαλύτερες σχετικά με τη φτωχότερη Αφρική και νότια Αμερική». Για τη σύγκριση των πραγματικών μεγεθών των κρατών, στη βάση της μερκατορικής προβολής, προτείνεται η ιστοσελίδα thetruesize.com.
