«Ο Άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, κι όμως παντού είναι αλυσοδεμένος»
~Ζαν Ζακ Ρουσό, 1762
Πώς να είναι ελεύθεροι οι άνθρωποι όταν οι ανισότητες είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των κοινωνιών; Οι λιγότερο ελεύθεροι ήταν και είναι εκείνοι που βρίσκονταν ιεραρχικά σε κατώτερη θέση, είτε ήταν δούλοι, γυναίκες, φτωχοί, εργατική τάξη κ.ά, είτε ήταν διαφορετικοί από τη νόρμα, δεν ήταν «κανονικοί». Οι πρώτες περιπτώσεις βρισκόντουσαν υπό συνεχή περιορισμό, υπό καθεστώς καταπίεσης. Η δεύτερη περίπτωση μπορεί να περιλαμβάνει και ανθρώπους πέραν των πρώτων, αλλά συχνά οι δύο «κατηγορίες» συμπίπτουν.
Πάντα κάποιοι υπήρχαν, οι οποίοι όριζαν την ιεραρχία, τι είναι κανονικό ή μη, τι επικίνδυνο ή μη και τελικά, τι είναι κοινωνικά αποδεκτό. Αυτοί οι κάποιοι-καθιερωτές της ιεραρχίας και της κανονικότητας ως δόγμα, πήραν διάφορες μορφές ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες στο πέρασμα των αιώνων, αλλά όλοι τους μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: την κατοχή θέσεων εξουσίας.
Η κανονικότητα δεν είναι κάτι που ορίζει ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Είναι ένα σύνολο κοινωνικών συμπεριφορών-προτύπων που θεσμοθετούνται ιεραρχικά ως τα περισσότερο αποδεκτά, εκείνα που συνάδουν με την εκάστοτε θρησκεία, ιδεολογία, αλλά και ενίοτε λόξα του εκάστοτε κατόχου της Εξουσίας. Είναι το σύνολο των συμβάσεων στις οποίες καλείσαι να μπαίνεις για να είσαι αρεστός και λειτουργικός. Η παραβατικότητα-εγκληματικότητα, η παρέκκλιση από τα θρησκευτικά ή άλλα ήθη, η σωματική ή ψυχική αδυναμία, η φτώχεια, η ίδιου φύλου ερωτική προτίμηση, η τρανς σεξουαλικότητα, οι περιθωριοποιημένοι εθισμοί, η αμφισβήτηση, συνιστούν την ευρεία γκάμα της μη-κανονικότητας.
Οι συμπεριφορές αυτές, στον βωμό της κοινωνικής και ηθικής ασφάλειας/καθαρότητας, πρέπει να κατηγοριοποιηθούν, να περιθωριοποιηθούν, να εγκλειστούν/αποκλειστούν και εν τέλει να «θεραπευτούν». Μοναστήρια, μπουντρούμια, φυλακές, ψυχιατρεία, άσυλα και ιδρύματα (ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία, γηροκομεία), κέντρα κράτησης μεταναστών, στρατόπεδα συγκέντρωσης (κι άλλα τόσα που μπορεί να έχουμε ξεχάσει), όλοι χώροι που έχουν ιστορικά «φιλοξενήσει» όλους αυτούς που η κοινωνία δεν είχε μάθει ή δεν άντεχε να βλέπει ή η πολιτεία προσπαθούσε να εξοντώσει.
Αν και μας διδάσκουν ότι οι Δυτικές κοινωνίες είναι πιο ελεύθερες σε σχέση με το παρελθόν, ο καπιταλισμός, η τεχνολογική ανάπτυξη, οι συνθήκες εργασίας και επικοινωνίας στο σύγχρονο κόσμο, παίζουν ύπουλα το ρόλο του «μοντέρνου κανονικοποιητή». Από την Κοινωνία της Πειθαρχίας περνάμε στην Κοινωνία του Ελέγχου, και πιο πρόσφατα στην Κοινωνία της Αυτοπειθαρχίας και του Αυτοελέγχου.
Σημαντική παράμετρος ο περιορισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο σπίτι και τη δουλεία, αυτό που εμείς θεωρούμε «αυτο-εγκλεισμό». Αυτο-εγκλεισμός, δηλαδή, αδυναμία ή αδιαφορία αντίληψης της εξωτερικής πραγματικότητας, και προσκόλληση σε μία άλλη, ψηφιακή-εικονική, αποχαύνωση και μοναξιά, πλασματική προσωπική ασφάλεια, φόβος. Είτε συνειδητός, μέσω του πειθαναγκασμού που λέει «δεν βγαίνω από το σπίτι για να μην στοχοποιηθώ, σχολιαστώ, προβληματιστώ» (υπό το φόβο της επιβολής του επίσημου εγκλεισμού), είτε ασυνείδητος, ως μορφή ενδο-οικιακής διασκέδασης, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, το αίσθημα αυτό λειτουργεί ακριβώς όπως τα διαφόρων ειδών άσυλα: περιορίζει την αίσθηση της πραγματικότητας, αποστερεί, αποκλείει. Μόνο που στην περίπτωση αυτή, δεν χρειάζεται καν κάποιος ισχυρότερος-ειδήμονας να αποφασίσει και να ορίσει τον εγκλεισμό για το άτομο. Το κάνει το ίδιο το άτομο για τον εαυτό του, γιατί πια η ιεραρχία, η πειθαρχία και ο έλεγχος έχουν εσωτερικευτεί και δεν χρειάζεται να επιβάλλονται συνέχεια από τους πάνω.
Είναι παντού και πληθαίνουν. Γύρω μας τόσοι πολλοί εγκλεισμοί, σε τόσα πολλά μέρη, σε τόσα πολλά σπίτια, σε τόσα μυαλά. Εμείς ή θα προσαρμοστούμε ή θα βρούμε τρόπους θεωρητικής αλλά και πραγματικής αποασυλοποίησης του σώματος και πνεύματός μας…
συντακτική ομάδα Θεσσαλονίκης
