Με αφορμή το ταξίδι των Ζαπατίστας στην Ευρώπη, έχουν ανοίξει πολλές συζητήσεις γύρω από τον τρόπο αυτοοργάνωσής τους. Η αυτοοργάνωση των ζαπατιστικών κοινοτήτων αποτελεί δομικό λίθο για τη διαχείριση και την αντιμετώπιση ζωτικής σημασίας προβλημάτων που είχαν πριν την εξέγερση το 1994. Φωτεινό παράδειγμα είναι η εξέλιξη της θέσης της γυναίκας μέσα στην κοινότητα, και ο τρόπος αντιμετώπισης των έμφυλων ζητημάτων.
Οι ιθαγενείς γυναίκες βιώνουν εδώ και αιώνες αυτό που ονομάζουν τριπλή εκμετάλλευση: είναι γυναίκες, φτωχές και ιθαγενείς.
Η καταπίεσή τους υφίσταται από την προαποικιακή περίοδο, καθώς οι φυλές των Μάγιας, των Αζτέκων και των Ίνκας ήταν βαθιά πατριαρχικές. Αν και στις φυλές αυτές καλλιεργήθηκε ο κοινοτισμός, ο οποίος έχει αποτελέσει τη βάση για την εξέλιξη του ζαπατιστικού κινήματος, ο ρόλος της γυναίκας ήταν συνήθως η φροντίδα του νοικοκυριού και η ανατροφή των παιδιών.
Μετά την αποικιοκρατία, η καθημερινότητα για τις γυναίκες έγινε ακόμα χειρότερη. Αναπτύχθηκαν οι χασιέντες1, δηλαδή μεγάλες εκτάσεις γης υπό την κατοχή ενός μεγαλοτσιφλικά. Αυτός και η οικογένειά του είχαν στην ιδιοκτησία τους, υπό καθεστώς δουλείας, τις οικογένειες των αυτόχθονων (φεουδαρχικό κατάλοιπο). Η γυναίκα ιθαγενής επωμιζόταν τις δουλειές του σπιτιού του αφεντικού, του χωραφιού αλλά και του δικού της νοικοκυριού. Το αφεντικό, μεταξύ άλλων, είχε και απόλυτη εξουσία πάνω της. Συνηθιζόταν μάλιστα το «έθιμο της πρώτης νύχτας»: το αφεντικό μπορούσε, εάν το ήθελε, να πάει με τη γυναίκα του δούλου του την πρώτη νύχτα του γάμου τους.
Σου λέγαμε ότι πριν λίγα χρόνια, πριν την εξέγερση και την αρχή του πολέμου ενάντια στη λήθη, εκεί στα τσιφλίκια ένα κοτόπουλο άξιζε περισσότερο από τη ζωή μιας ιθαγενούς γυναίκας. Δεν μπορείς να το πιστέψεις; Λοιπόν, ναι, έτσι έλεγαν οι τσιφλικάδες.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι ιθαγενείς έφευγαν σιγά σιγά από τις χασιέντες και πήγαιναν στα βουνά, αφού αυτή ήταν η μόνη γη, άγονη και δυσπρόσιτη, που δεν ήθελαν οι τσιφλικάδες. Σταδιακά επέστρεψαν στον κοινοτικό τρόπο ζωής. Όμως, οι γυναίκες δεν απελευθερώθηκαν. Πλέον τα αφεντικά τους ήταν οι άντρες τους.
Οι πατριαρχικές κοινότητες που δημιουργήθηκαν με αυτό τον τρόπο δεν έχουν ακόμα και σήμερα πρόσβαση σε υποτυπώδεις δομές υγείας και εκπαίδευσης. Συνήθως βρίσκονται σε απομακρυσμένες και δύσβατες περιοχές, για τις οποίες οι κρατικοί φορείς δεν ενδιαφέρονται. Επιπλέον, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι ιθαγενείς δεν μιλάνε την ισπανική γλώσσα, επομένως αδυνατούν να επικοινωνήσουν με τον δάσκαλο ή τη γιατρό.
Στο σπίτι στο οποίο εργαζόμουν ως υπηρέτρια δεν έπαιρνα μισθό, δεν ήξερα ισπανικά και δεν μπορούσα να σπουδάσω. Έμαθα μόνο κάποια λίγα για να μπορώ να μιλάω.
Αργότερα πληροφορήθηκα πως υπήρχε μια οργάνωση που αγωνίζεται και άρχισα να συμμετέχω ως βάση στήριξης. Έφευγα τις νύχτες για να πάω να σπουδάσω και επέστρεφα το ξημέρωμα, αφού εκείνη την εποχή κανείς δεν ήξερε για τον αγώνα μας. Όλα ήταν παράνομα.
Μαζί με άλλες γυναίκες ζαπατίστας συμμετείχαμε σε συλλογικές εργασίες, όπως για παράδειγμα στη χειροτεχνία, ή στα χωράφια όπου καλλιεργούσαμε φασόλι και καλαμπόκι καθώς και στις φάρμες.
Και τα κάναμε όλα σε συνθήκες άκρας μυστικότητας. Χρησιμοποιούσαμε διάφορες δικαιολογίες για να πάμε στις συνελεύσεις και τα πολιτικά μαθήματα, αφού αρκετοί, ακόμα και μέσα από τις οικογένειές μας, δεν γνώριζαν τίποτε για τον αγώνα.
Γεννήθηκα και μεγάλωσα ωστόσο και μετά την έναρξη του πολέμου.
Από το 1984, που αρχίζει να συγκροτείται στη ζούγκλα Λακαντόνα ο πυρήνας της ζαπατιστικής εξέγερσης, οι γυναίκες Ζαπατίστας έχουν ενεργό και ισότιμο ρόλο στην εξέγερση αυτή, καθώς συνειδητοποιούν ότι η οργάνωση είναι το κλειδί για την απελευθέρωσή τους. Με την Ελίζα να είναι η πρώτη διοικήτρια ζαπατίστας, και τη διοικήτρια Άννα Μαρία να καταλαμβάνει μία από τις σημαντικότερες πόλεις στην Τσιάπας, το San Cristobal de las Casas, την ημέρα της εξέγερσης οι γυναίκες συμπεριλαμβάνονται σε όλες τις θέσεις του αγώνα.
Ήδη από τον Δεκέμβρη του 1993, η διοικήτρια Ραμόνακαταθέτει τον Επαναστατικό Νόμο των Γυναικών. Απαιτεί το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος των γυναικών, να μπορούν δηλαδή να αποφασίζουν οι ίδιες ποιον και εάν θα παντρευτούν, να κάνουν όσα παιδιά, και εάν βέβαια το θέλουν. Μιλάει για δίκαιο μισθό στην εργασία, δικαίωμα γνώμης και ψήφου, δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται. Στον αγώνα να βρίσκονται όσο και όπως θέλουν εκείνες, σε οποιαδήποτε ηγετική θέση, εάν το θελήσουν. Απαιτούν να έχουν ισότιμη πρόσβαση στην υγεία και την εκπαίδευση. Τέλος, τονίζει ότι για τις παραβιαστικές συμπεριφορές θα πρέπει να προβλέπονται αυστηρές τιμωρίες.
Καταλάβαμε ότι η επανάσταση δεν μπορεί να γίνει μόνο από τους άντρες. Πρέπει να γίνονται συζητήσεις σε κάθε χωριό, ώστε όλοι, γυναίκες, άντρες και παιδιά να κατανοήσουν τον αγώνα.
Αυτά αποτέλεσαν τα εχέγγυα για τη χειραφέτηση των γυναικών στις ζαπατιστικές κοινότητες. Στηριζόμενες λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο, έμαθαν να οργανώνονται και να στέκονται αλληλέγγυες η μία δίπλα στην άλλη. 27 χρόνια μετά την εξέγερση, οι γυναίκες της τελευταίας γενιάς των Ζαπατίστας χαρακτηρίζουν τη θέση τους ως ισότιμη. Βρίσκονται σε όλες τις θέσεις μέσα στην κοινότητα, από λειτουργοί υγείας και εκπαίδευσης μέχρι αγρότισσες και διοικήτριες.
Εκπροσωπώντας οι ίδιες τον εαυτό τους με τον δικό τους λόγο, συνδέονται με τους αγώνες και τις αντιστάσεις των γυναικών σε όλο τον κόσμο. Έχουν ήδη οργανώσει δύο διεθνείς συναντήσεις γυναικών στις ζαπατιστικές κοινότητες και υπόσχονται να κάνουν το ίδιο ερχόμενες στην Ευρώπη2.
Αυτά ισχύουν πλέον για τις περισσότερες γυναίκες Ζαπατίστας. Δυστυχώς όχι ακόμα για όλες. Υπάρχουν γυναίκες, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, που ακόμα φοβούνται να αφήσουν το σπίτι τους.
Υπάρχουν περιπτώσεις που οι γυναίκες, καταπιεζόμενες για χρόνια, δεν τολμούν να λάβουν θέσεις ευθύνης για την πολιτική ζωή της κοινότητάς τους. Φοβούνται ότι αυτές δεν ξέρουν να μιλούν όπως πρέπει, ότι θα μείνει πίσω η δουλειά που τους αναλογεί στην οικογένεια, στα χωράφια, στο σπίτι, στα παιδιά. Είναι λογικό, πρόκειται για κοινωνίες στις οποίες ηγετικό ρόλο είχε πάντα ο σοφός παππούς, ή ο δυνατός άνδρας της οικογένειας. Επίσης πολλές γυναίκες δεν συμμετέχουν στην αυτοδιακυβέρνηση γιατί δεν έχουν βοήθεια στο σπίτι, γιατί δεν μιλούν ισπανικά, γιατί δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο.
Όσον αφορά στις παραβιαστικές συμπεριφορές, αυτές συμβαίνουν πια με πολύ μικρότερη συχνότητα στις ζαπατιστικές κοινότητες. Τα ναρκωτικά και το αλκοόλ, ουσίες που συνήθως οδηγούν σε εγκλήματα κατά των γυναικών, είναι απαγορευμένα ήδη από την περίοδο της προετοιμασίας στη ζούγκλα. Επιπλέον, και σε αντίθεση με την αδιαφορία που δείχνουν οι κρατικοί θεσμοί, όταν καταγγέλλονται τέτοιες συμπεριφορές στις ζαπατιστικές κοινότητες, η ίδια η κοινότητα αναλαμβάνει να τις επιλύσει.
Σήμερα πλέον οι γυναίκες δεν επιτρέπουν να τις ταπεινώνουν όπως παλιά. Τώρα το καταγγέλλουν στις πολιτικές αρχές, στις γυναίκες του κοινοτικού συμβουλίου, οι οποίες υπάρχουν σε κάθε κοινότητα. Αν αυτές δεν καταφέρουν να το τακτοποιήσουν, τότε η καταγγελία πηγαίνει στις αρχές του αυτόνομου δήμου. Και επιλύεται γιατί κάθε κοινότητα έχει, σύμφωνα με τις αποφάσεις της, κανονισμούς.
Το Μεξικό παρουσιάζεται ως πολιτισμένη χώρα, εκδημοκρατισμένη και απελευθερωμένη από τους αποικιοκράτες. Όμως, οι ιθαγενικές κοινότητες, και ακόμα περισσότερο οι ιθαγενείς γυναίκες, βιώνουν την εξαθλίωση και την πλήρη αδιαφορία των κρατικών θεσμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρομακτικός αριθμός γυναικοκτονιών στη χώρα, από τους μεγαλύτερους παγκοσμίως: δέκα κάθε μέρα3. Αυτή η πραγματικότητα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το γεγονός ότι στις ζαπατιστικές κοινότητες δεν έχει καταγραφεί, από την εξέγερση και μετά, καμία γυναικοκτονία.
Παρά το γεγονός ότι μία ολόκληρη πατριαρχική κουλτούρα φαίνεται σιγά σιγά να ανατρέπεται, με οργάνωση, εκπαίδευση, αλληλεγγύη και πολύ υπομονή, τίποτα δεν έχει τελειώσει ακόμα, la lucha sigue!
*Τα αποσπάσματα είναι από τον λόγο γυναικών ζαπατίστας, τα οποία περιέχονται στο βιβλίο «Η κριτική σκέψη απέναντι στη λερναία ύδρα του καπιταλισμού Ι» τόμος Α, Εκδόσεις στο Περιθώριο (2019)
Προτεινόμενη αρθρογραφία από τον λόγο των γυναικών ζαπατίστας, στη σελίδα enlacezapatista.ezln.org.mx:
– Λόγος των γυναικών ζαπατίστας στην έναρξη της δεύτερης διεθνούς συνάντησης των γυναικών που αγωνίζονται, [03/03/2020]
– Γράμμα των γυναικών ζαπατίστας προς τις γυναίκες του κόσμου που αγωνίζονται , [15/02/2019]
– Ομιλία εκ μέρους των γυναικών ζαπατίστας κατά την έναρξη της πρώτης διεθνούς, πολιτικής, καλλιτεχνικής, αθλητικής και πολιτιστικής συνάντησης γυναικών που αγωνίζονται, [21/03/2018]
Ενημέρωση για το ταξίδι των Ζαπατίστας στην Ελλάδα
Πριν από έναν περίπου χρόνο, οι Ζαπατίστας ανακοίνωσαν το ταξίδι τους στην Ευρώπη, προκειμένου να γνωρίσουν τους αγώνες και τις αντιστάσεις της. Η Ευρώπη των από τα κάτω, η Ανυπότακτη Γη (Slumil K’ajxemk’op) όπως την ονομάζουν, αγκάλιασε με μεγάλο ενθουσιασμό αυτό το ταξίδι. Οργανώθηκε με συντονιστικές ομάδες ανάλογα με τη γεωγραφία ή/και τη θεματική που θα συζητήσει με τους συντρόφους και τις συντρόφισσες από το Μεξικό.
Την ίδια στιγμή στο Μεξικό, οι κοινότητες των Ζαπατίστας βρίσκονται, όπως συμβαίνει εδώ και χρόνια, περικυκλωμένες. Παραστρατιωτικές οργανώσεις απαγάγουν και δολοφονούν με κάθε ευκαιρία, έχοντας την πλήρη ανοχή των αρχών της Τσιάπας και του Μεξικό. Επιτίθενται όχι μόνο σε μέλη του EZLN ή των ζαπατιστικών κοινοτήτων, αλλά ακόμα και σε αγωνιστές φίλα προσκείμενους στον ζαπατισμό4.
Από την άλλη, οι Ζαπατίστας συνεχίζουν να κάνουν αυτό που ξέρουν καλά. Δημοσιοποιούν τις επιθέσεις, κάνοντάς τις ορατές σε όλο τον κόσμο, ζητούν στήριξη και αλληλεγγύη από τους αγώνες και τις αντιστάσεις του κόσμου. Ταυτόχρονα, ακολουθούν τις νόμιμες διαδικασίες, αντιμετωπίζουν τα εμπόδια που βάζουν οι κυβερνήσεις και τελικά καταφέρνουν να φτάσει η αεροπορική τους αντιπροσωπεία στην Βιέννη τον Σεπτέμβρη του 2021. Από εκεί, θα χωριστεί σε ομάδες οι οποίες θα επισκεφτούν τις γεωγραφίες που τις έχουν προσκαλέσει.
Για τη γεωγραφία που λέγεται Ελλάδα, όμως, αυτό δεν είναι εφικτό. Προς το παρόν τουλάχιστον.
Από τον Μάρτιο του 2020 και με πρόσχημα τον Covid-19, η Ελλάδα απαγορεύει την είσοδο στη χώρα για μη ουσιώδεις λόγους, με εξαίρεση τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και 32 χωρών ακόμα.
Ποια είναι τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία μία χώρα περιλαμβάνεται σε αυτή τη λίστα των επιτρεπόμενων χωρών; Ποιοι είναι οι ουσιαστικοί λόγοι για τους οποίους ένας πολίτης του κόσμου μπορεί να εισέλθει στην Ελλάδα, και ποιοι θεωρούνται αρμόδιοι να τους αξιολογήσουν;
Το ελληνικό κράτος επιλέγει να επιτρέψει την είσοδο σε χώρες με τις οποίες έχει εμπορικές συναλλαγές – για λόγους που, όπως είναι αναμενόμενο μέσα σε ένα καπιταλιστικό και νεοφιλελεύθερο πλαίσιο, αφορούν κυρίως την ελεύθερη διακίνηση του χρήματος, των εμπορευμάτων, του τουρισμού, καθώς και της παραοικονομίας και της φθηνής εργατικής δύναμης5. Πολίτες από χώρες όπως το Μεξικό, θα πρέπει να αποδείξουν ότι έρχονται για τέτοιους ουσιαστικούς λόγους στη χώρα.
Μπορεί η Ελλάδα των από τα πάνω να εμποδίζει την ελεύθερη μετακίνηση, ωστόσο οι Ζαπατίστας δεν έχουν πει ακόμα την τελευταία τους λέξη. Πρόσφατα ανακοίνωσαν ότι το 2022 θα υπάρξουν και άλλες αντιπροσωπείες από τις ζαπατιστικές κοινότητες προς την Ευρώπη!
Θα συνεχίσουμε λοιπόν να αγωνιζόμαστε για τη ζωή, να αντιστεκόμαστε στα κλειστά σύνορα και τους αποκλεισμούς, τίποτα δεν έχει τελειώσει ακόμα, la lucha sigue!
Ντένη Μαρκορά
1 Οι χασιέντες «έφτασαν» στην Αμερική με τους Ισπανούς αποικιοκράτες. Στις μέρες μας, οι περισσότερες έχουν γίνει μουσεία ή ξενοδοχεία. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το πώς παρουσιάζονται σήμερα οι χασιέντες εκείνης της εποχής: ως αξιοθέατο, ως «τάση» στην αρχιτεκτονική/διακόσμηση κ.λπ.
2 βλ. στο ίδιο φύλλο, τη στήλη Διεθνή.
3 Σύμφωνα με τα στοιχεία της στατιστικής υπηρεσίας της χώρας. Ο πρόεδρος, πάντως, απάντησε στις σφοδρές επικρίσεις που δέχτηκε ακόμη και από διεθνείς οργανώσεις δηλώνοντας πως «έχω ήσυχη τη συνείδησή μου… Εμείς προστατεύουμε τις γυναίκες» https://www.efsyn.gr/node/232053
4 Μια γεύση μόνο από τα τελευταία γεγονότα, από το karavanizapatista.espivblogs.net: Η Τσιάπας στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου, [23/09/2021] & Δολοφονία του διεθνιστή αγωνιστή Michele Colosio στην Τσιάπας του Μεξικού, [15/07/2021]
5 Από την ανακοίνωση του πανελλαδικού συντονισμού για την αναβολή του ταξιδιού των Ζαπατίστας στην Ελλάδα στο karavanizapatista.espivblogs.net
Φωτογραφίες: V. & A.
Από τον κύκλο «Zapatistas – Φωτογραφικό οδοιπορικό στο νοτιοανατολικό Μεξικό 1994-1996».
