Πάνε αρκετά χρόνια που οι εκδόσεις Διάδοση κυκλοφόρησαν το βιβλίο του Οσβάλντο Μπάγιερ με τον ευφάνταστο τίτλο «Προς την απόλυτη ελευθερία με ένα 45αρι Κολτ». Το βιβλίο αφηγείται τη φρενήρη τροχιά της ζωής του ιταλού αναρχικού τυπογράφου Σεβερίνο ντι Τζιοβάνι, ο οποίος πριν από σχεδόν 100 χρόνια μετανάστευσε και έδρασε στην Αργεντινή. Ο κόσμος τότε φαινόταν ότι μπορούσε να αλλάξει με έναν συνδυασμό της πειθούς της βίας και της πειθούς του λόγου, της προπαγάνδας μέσω εκδοτικών εγχειρημάτων και της προπαγάνδας μέσω της άμεσης δράσης. Η εκτίμηση αυτή δεν άλλαξε ιδιαίτερα για τα επόμενα επαναστατικά εγχειρήματα του 20ου και του 21ου αιώνα. Ανάλογα με την εποχή -ενίοτε και συνδυαστικά- η προπαγάνδιση του επαναστατικού λόγου πέρασε από τον πολύγραφο και τις όφσετ εκτυπώσεις στην ψηφιακή εκτύπωση και το διαδίκτυο. Τα τελευταία χρόνια, τα καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης, όπως η τηλεόραση και ο τύπος, έχασαν την πρωτοκαθεδρία της «αξιόπιστης», έγκαιρης και «έγκυρης» ενημέρωσης και για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, έπαψαν να θεωρούνται η αποκλειστική πηγή ειδήσεων. Αναμφισβήτητα το internet έπαιξε ένα καθοριστικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη. Η εμφάνιση διαδικτυακών εγχειρημάτων αντιπληροφόρησης και δημοσιογραφίας από τα κάτω αλλά και η ευρεία χρησιμοποίηση εμπορικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (και από συμμετέχοντες στο ανταγωνιστικό κίνημα) διαμόρφωσαν έναν, κατά πολύ, αλλαγμένο χάρτη ενημέρωσης.
Δεν αποτελεί υπερβολή να ισχυριστούμε ότι δεν υπάρχουν καλύτερα καταγεγραμμένα κινήματα παγκοσμίως από αυτά των τελευταίων δεκαπέντε ετών, αφού εκατομμύρια χρήστες σε καθημερινή βάση ποστάρουν, βιντεοσκοπούν, αρθρογραφούν, και ενημερώνουν. Εξάλλου, στο επίπεδο της χρήσης τεχνολογίας αιχμής, τα επαναστατικά μέσα προπαγάνδισης χόρευαν πάντα ένα σφιχτό τανγκό με τα ιδιωτικά και κρατικά καπιταλιστικά μέσα: Οι αναρχικές εφημερίδες μάχονταν τις αστικές φυλλάδες, πειρατικές εκπομπές διέκοπταν τη μελωδική κανονικότητα των ραδιοφωνικών συχνοτήτων και εσχάτως μια πλειάδα σάιτ και λογαριασμών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντιμάχονται τον οχετό διαφήμισης, παραπληροφόρησης, εκφασισμού, και πατριαρχικού εκχυδαϊσμού που πλημμυρίζει το παγκοσμιοποιημένο διαδίκτυο. Ιστορικά, οι αναρχικοί δεν ξέφυγαν από την παγίδα του τεχνολογικού ντετερμινισμού και αντιμετώπισαν τη μοντέρνα τεχνολογία ως αποτέλεσμα της ορθολογικής προόδου που στα σωστά χέρια θα μπορούσε να αποκαθηλώσει τη θρησκευτική, πολιτική και οικονομική εξουσία. Τα τελευταία χρόνια λοιπόν, προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν το ψηφιακό οπλοστάσιο προς όφελός τους.
Πολλές είναι οι κριτικές φωνές που έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου για την ολοκληρωτική διάδοση των ψηφιακών τεχνολογιών και την αυξανόμενη ένταξή τους ακόμη και σε κινηματικές πρακτικές. Πρόκειται όμως για αφομοίωση (recuperation) ριζοσπαστικών υποκειμένων από καπιταλιστικά προϊόντα του Θεάματος ή για εκτροπή/οικειοποίησή (détournement) τους με σαφή οφέλη για το κίνημα, που θα έλεγαν και οι καταστασιακοί; Οι υπεραισιόδοξες αφηγήσεις αρχικά θεωρούσαν το διαδίκτυο ως το Δούρειο Ίππο στην καρδιά του συστήματος. Ως ένα βαθμό, οι προσδοκίες ήταν δικαιολογημένες. Είναι γεγονός ότι η αντιπληροφόρηση που επιτελείται σε κινηματικά μέσα, διαχέεται μαζικά μέσω λογαριασμών ή χάσταγκ στο Τwitter και σε μεγάλες σελίδες στο Facebook. Κινηματικά και μέσα κοινωνικής δικτύωσης λειτούργησαν ως συγκοινωνούντα δοχεία για πολλά χρόνια. Θα ήταν πραγματικά απλοϊκό αλλά και ανακουφιστικό αν το επίδικο αυτού του κειμένου περιοριζόταν σε ψηφιακά μέσα και εφαρμογές που αφορούν τα όρια, τους προβληματισμούς και τις πρακτικές ενός κινήματος. Δυστυχώς, μια τεράστια γκάμα εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής πλαισιώνεται, υποστηρίζεται, διευκολύνεται, εποπτεύεται, διαχειρίζεται, ρυθμίζεται, διακυβερνάται και χειραγωγείται από έναν αυξανόμενο αριθμό ψηφιακών συστημάτων και αλγορίθμων: Ηλεκτρονικά συστήματα υγείας, προγνωστικά μοντέλα αστυνόμευσης, μοντέλα ανάλυσης της πανδημίας, αλγόριθμοι επαγγελματικής αξιολόγησης, υποδείγματα διακυβέρνησης της τοπικής αυτοδιοίκησης, πλατφόρμες ψηφιακής εργασίας, ηλεκτρονικές εφαρμογές εύρεσης ερωτικών συντρόφων, προγνωστικά μοντέλα εκλογικών αναμετρήσεων. Η ψηφιοποίηση της καθημερινότητάς μας δεν έρχεται χωρίς κόστος. Η επιμονή και συστηματική επένδυση του συμπλέγματος κράτους-κεφαλαίου σε ψηφιακά μέσα δεν θα μπορούσε εσαεί να αποτελεί δυνητικό πεδίο εκτροπής/οικειοποίησης για ανταγωνιστικά κινήματα, αν όντως υπήρξε ποτέ. Η ψηφιοποίηση (ή όπως την ορίζουμε εμείς, η δημοκρατία των δεδομένων) δεν είναι απλά ένας πολιορκητικός κριός στα θεμέλια αυτού που γνωρίζαμε ως νεωτερική κοινωνία, αλλά μια ολοκληρωτική, ολιστική ιδεολογία οπλισμένη με πανίσχυρα εργαλεία κυβερνητικής εποπτείας και χειραγώγησης, στη διάθεση του νομίσματος με τις δύο πλευρές: κράτος/κεφάλαιο.
Η δημοκρατία των δεδομένων και οι μεταλλάξεις του καπιταλισμού
Όπως σε κάθε πόλεμο έτσι και στον κοινωνικό-ταξικό, η κατανόηση του τρόπου δράσης του εχθρού είναι κρίσιμος παράγοντας για την πολιτική ανάλυση του ανταγωνιστικού κινήματος και την αντίστοιχη χάραξη στρατηγικής. Όπως είδαμε αρχικά στην περίπτωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και στην τριβή τους με τα ανταγωνιστικά κινήματα, έχουν χτιστεί δυο κοντινές αντιλήψεις που υποστηρίζουν ότι είτε το αποτέλεσμα της ευρείας ψηφιοποίησης της καθημερινής ζωής εξαρτάται από τους διαχειριστές της τεχνολογίας και την πολιτική τους ταυτότητα, είτε πολύ απλά ότι η ψηφιοποίηση είναι ένα προϊόν των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, το οποίο θα μπορούσε να επαναπροσδιοριστεί με μια πιθανή εκτροπή αυτών των σχέσεων. Ενδεχομένως αυτό να παρέμενε εφικτό, αν η εισαγωγή των ψηφιακών τεχνολογιών περιοριζόταν σε ένα κλασσικό καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής ή σε μια ακόμη νεοφιλελεύθερη μεταρρύθμιση του μοντέλου διακυβέρνησης. Για εμάς, η ιδεολογία της ψηφιοποίησης συνιστά αλλαγή καπιταλιστικού παραδείγματος, αυτό που η Ζούμποφ αποκαλεί Καπιταλισμό της Εποπτείας[1], η οποία στο επίπεδο του κράτους εκφράζεται με την ανάλυση δημόσιων ψηφιακών δεδομένων [New Public Analytics][2]. Αυτό, που δεν μπορεί να εξηγηθεί, με μια παραδοσιακή μαρξιστική προσέγγιση, είναι το κατά πόσον η ιδιοκτησία και η εκμετάλλευση της πληροφορίας και των δεδομένων (data) εμπίπτει στις κλασσικές καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και εκμετάλλευσης. Οι καπιταλιστικές σχέσεις, βεβαίως, συνεχίζουν και υφίστανται, εργάτες δουλεύουν σε εργοστάσια και ορυχεία ειδικά στον παγκόσμιο Νότο και τα μέσα παραγωγής ανήκουν στους λίγους. Όμως, η εξόρυξη, ιδιοκτησία, ανάλυση και χρησιμοποίηση της πληροφορίας, η οποία βασίζεται στην ιδεολογία της ψηφιοποίησης, αποτελεί πλέον ένα τεράστιο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας, το οποίο δεν υπακούει στα μέχρι τώρα καλούπια της καπιταλιστικής αφήγησης αλλά στις πιο αχαλίνωτες ονειρώξεις διαχειριστών χρηματοπιστωτικών προϊόντων όπως τα παράγωγα (προθεσμιακά συμβόλαια, συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης και swaps). H Ζούμποφ μας προειδοποιεί ότι σε αυτή την καινούργια αγορά το βασικό προϊόν είναι τα ανθρώπινα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (futures), των οποίων κυρίαρχο χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η πρόγνωση, η σπέκουλα, ο στοιχηματισμός. Θα μας πείτε, ποια η διαφορά με την παραδοσιακή χρηματοοικονομική αγορά και τα χρηματιστήρια της φούσκας; Η βασική διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι στον Καπιταλισμό της Εποπτείας, η κερδοφορία δεν αφήνεται απλά στους νόμους της αγοράς. Στο καινούργιο καπιταλιστικό υπόδειγμα τίποτε δεν αφήνεται στην τύχη. Οι εταιρίες που έχουν τη μεγαλύτερη πρόσβαση σε δεδομένα/πληροφορία, όχι μόνο μπορούν να αναλύσουν την συμπεριφορά της αγοράς ή ακόμη και του/της καταναλώτριας/η αλλά και να την προσομοιώσουν.
Στο ντοκιμαντέρ The Social Dilemma [Το κοινωνικό δίλημμα] παρουσιάζεται η διαδικασία συλλογής και ανάλυσης προσωπικών δεδομένων από τους μεγάλους τεχνολογικούς κολοσσούς τύπου Google και Facebook, καθώς και οι ελεύθερες υπηρεσίες και εφαρμογές στο διαδίκτυο (μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μηχανές αναζήτησης, επιλογές βίντεο στο Youtubeκλπ.). Υποτίθεται ότι η πρόσβαση και χρησιμοποίησή τους είναι δωρεάν. Όταν όμως δεν πληρώνεις για το προϊόν, τότε εσύ είσαι το προϊόν. Όπως εξηγεί και ο Jaron Lanier, «η σταδιακή, μικρή και ανεπαίσθητη αλλαγή στη συμπεριφορά σου είναι το προϊόν. Και αυτό είναι το μοναδικό προϊόν. Δεν υπάρχει κάτι άλλο που θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ως προϊόν. Είναι το μοναδικό πεδίο στο οποίο μπορούν να βγάλουν λεφτά. Επηρεάζοντας το τι κάνεις, το πως σκέφτεσαι, το ποια είσαι. Είναι μια σταδιακή αλλαγή. Αν μπορείς να πας σε κάποιον και να του πεις ‘δώσε μου 10 εκατομμύρια δολάρια και θα αλλάξω τον κόσμο 1% προς την κατεύθυνση που επιθυμείς’, μιλάμε για τον κόσμο. Είναι απίστευτο και αξίζει πάρα πολλά χρήματα». Αυτό αποτελεί και το όνειρο της κάθε επιχείρησης: κάποιος να σου διασφαλίσει ότι αν κάνεις μια επένδυση πχ σε διαφήμιση, αυτή η επένδυση θα είναι σίγουρα επικερδής. Αυτή είναι η καινούργια μπίζνα. Πουλάνε σιγουριά. Για να είσαι επικερδής σε αυτή την μπίζνα πρέπει να έχεις τέλειες προγνώσεις για το επιχειρηματικό μέλλον. Οι τέλειες προγνώσεις απαιτούν όμως την εξόρυξη και ανάλυση άπειρων δεδομένων. Η ψηφιοποίηση των ζωών μας προσφέρει στους μεγάλους τεχνολογικούς παίκτες μια αδιανόητη πληθώρα δεδομένων, δωρεάν. Αυτό ορίζεται ως Καπιταλισμός της Εποπτείας, μια διαδικασία που βασίζεται στην αέναη και καθολική ιχνηλάτηση δεδομένων, η οποία μεταφράζεται σταδιακά και σε χειραγώγηση της ατομικής συμπεριφοράς.
Το θέμα με τα δεδομένα δεν είναι μόνο η εμπορική εκμετάλλευση της πληροφορίας, αλλά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία προγνωστικών μοντέλων για το μέλλον, και με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζουν τη διαιώνιση ενός φαύλου κύκλου συμπεριφορών που στηρίζουν το υπάρχον κατεστημένο. Αυτό είναι προφανές στην μετάλλαξη της διοίκησης του δημόσιου τομέα. Με άλλα λόγια, η ψηφιοποίηση δεν αφορά αποκλειστικά τις ιδιωτικές αγορές ή την κατανάλωση. Την τελευταία δεκαετία, έχουμε γίνει μάρτυρες της σταδιακής αυτοματοποίησης και ψηφιοποίησης διαφόρων υπηρεσιών του δημόσιου τομέα, όπως η εφορία (Taxis), η πλατφόρμα εξυπηρέτησης ζητημάτων εργασίας (Εργάνη), η διαχείριση τουριστικών αφίξεων την περίοδο της πανδημίας (αλγόριθμος EVA), η διαχείριση της πανδημίας (παροχή πληροφοριακού συστήματος από την Palantir χωρίς περαιτέρω πληροφορίες από το ελληνικό κράτος), η εκπαίδευση (πλατφόρμα Webex) κ.α. Το ελληνικό κράτος προωθεί με γοργούς ρυθμούς τον ψηφιακό μετασχηματισμό του δημοσίου με το πρόγραμμα «Ελλάδα 2.0» που παρουσίασε πρόσφατα ο πρωθυπουργός. Οι ψηφιοποιήσεις αφορούν σε υποθηκοφυλακεία, πολεοδομίες, νοσοκομεία, δικαιοσύνη, κοινωνική ασφάλιση. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των πλατφορμών και προγραμμάτων ψηφιοποίησης είναι ότι δεν υπόκεινται ούτε σε στοιχειώδη κοινοβουλευτικό έλεγχο παρότι διαχειρίζονται και αποθηκεύουν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και κοστίζουν εκατομμύρια ευρώ. Οι τεχνολογίες αυτές πλασάρονται ως πανάκεια, αναγκαίες και έξυπνες λύσεις, ουδέτερα και αντικειμενικά εργαλεία στη διάθεση του κρατικού μηχανισμού για την αναβάθμιση της ζωής των πολιτών -και άλλες υπεραισιόδοξες τεχνοκρατικές και τεχνολαγνικές περιγραφές. Οι τεχνολογίες αυτές μόνο ουδέτερες και αντικειμενικές δεν είναι και αν κάποια σκαλίσει λίγο πάνω από την επιφάνεια θα ανακαλύψει σκληρά ιδεολογικά κίνητρα, νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις και πολιτικές ενσωματωμένες στην αρχιτεκτονική των αλγορίθμων. Τα συστήματα αυτά βασίζονται σε μηχανική μάθηση [machine learning] και εποπτεία υποκειμένων σε πραγματικό χρόνο, προγνωστική ανάλυση, chatbots κλπ. Ένα νέο παράδειγμα κυβερνητικής διαχείρισης ήρθε για να μείνει.
Προς ένα νέο παράδειγμα κρατικού ελέγχου
Το νέο παράδειγμα, το οποίο συνοδεύεται από διάφορα λογισμικά προγράμματα, μεθόδους για την εξόρυξη και ανάλυση μεγάλων βάσεων δεδομένων και αλγοριθμικά μοντέλα, εγκαθιδρύει πολιτικές διαδικασίες και πρακτικές λήψης αποφάσεων με άμεσο αντίκτυπο σε ανθρώπους, αντικείμενα και το περιβάλλον. Οι τεχνολογίες ψηφιακού μετασχηματισμού συνιστούν φορείς των ιδεολογιών της αυτοματοποίησης, της «δεδομενοποίησης» [datafication ή dataism], της ψευδούς νοημοσύνης, της εξατομίκευσης, της ιδιωτικοποίησης και της βελτιστοποίησης. Οι ιδεολογίες αυτές έχουν συγκεκριμένους πολιτικούς προσανατολισμούς και επιπτώσεις σε ανθρώπινες ζωές. Οι πολίτες συναινούν στο να γίνονται αντικείμενα ιχνηλάτησης και εποπτείας σε μόνιμη βάση με αντάλλαγμα βολικές και ασφαλείς υπηρεσίες, όπως η πρόσβαση στα επιδόματα του κράτους πρόνοιας, ενώ ταυτόχρονα αποδέχονται να εκχωρούν τα δεδομένα τους σε αυτές τις σκιώδεις συμμαχίες κράτους και ψηφιακών παρόχων.
Η ιδεολογία της ψηφιοποίησης δεν απαιτεί αλλοτριωμένα σώματα και χέρια, όπως στην περίπτωση του βιομηχανικού καπιταλισμού. H ταχεία μετάβαση από την τέταρτη στην πέμπτη βιομηχανική επανάσταση, ή όπως τέλος πάντων θέλουν να βαυκαλίζονται οι από τα πάνω για την σύμπραξη ψηφιοποίησης και καπιταλισμού της εποπτείας, δεν συνιστά άλλη μια κρεατομηχανή ανθρώπινων σωμάτων αλλά φαιάς ουσίας. Κράτος και κεφάλαιο επικεντρώνονται στον έλεγχο της παραγωγής και διαχείρισης πληροφορίας και δεδομένων, διατηρώντας φυσικά τις παραδοσιακές καπιταλιστικές ιεραρχίες και σχέσεις ιδιοκτησίας. Ας ανατρέξει κάποια στη λίστα Fortune με τις 500 ισχυρότερες επιχειρήσεις παγκοσμίως. Θα διαπιστώσει ότι πέρα από τα γνωστά τεχνολογικά μεγαθήρια όπως η Cisco, η Google, η Appleκαι οι φαρμακοβιομηχανίες όπως η Pfizer, ακόμα και εταιρίες που παράγουν και πωλούν κάτι, όπως πχ η Nike ή πετρελαϊκές εταιρίες ή εταιρίες όπως η Amazon και η Walmart επιβιώνουν και κερδοφορούν γιατί επίσης συμμετέχουν στην αγορά της πληροφορίας/δεδομένων. Οι μεγάλοι οικονομικοί παίκτες δεν χρειάζονται να κατέχουν τα μέσα παραγωγής πλέον. Όπως συμπληρώνει η Ζούμποφ, αν κάποτε η εξουσία ταυτιζόταν με την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, πλέον ταυτίζεται με την ιδιοκτησία των μέσων συμπεριφορικού μετασχηματισμού. Αρκεί η ελεύθερη και μαζική πρόσβαση σε δεδομένα και η προγνωστική χειραγώγησή τους. Είναι ενδεικτικό ότι αμέσως πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, η χρηματιστηριακή αξία του αμερικάνικου τεχνολογικού τομέα είχε ήδη ξεπεράσει τη συνολική χρηματιστηριακή αξία ολόκληρης της ευρωπαϊκής οικονομίας. Η εκτόξευση των κερδών για τους ψηφιακούς γίγαντες με την πανδημία είναι αντίστοιχη του κομβικού ρόλου που ανέλαβαν μέσα στην ψηφιακά διαμεσολαβημένη πραγματικότητα των λοκντάουν. Η υποδομή που απαιτείται για να λειτουργούν «εύρυθμα» αυτές οι εταιρίες είναι η ραχοκοκαλιά του συστήματος. Μόνο για την αποθήκευση και την επεξεργασία των δεδομένων που παράγονται από τη συνεχόμενη χρήση διαδικτυακών υπηρεσιών, έχουν χτιστεί τεράστια συγκροτήματα από data centers, τα οποία καταναλώνουν πάνω από το 1% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας. Η σημασία των λογισμικών, των δεδομένων και της υποδομής για τα σύγχρονα κράτη είναι προφανής από τον τρόπο που διαπλέκονται με αυτές τις ιδιωτικές εταιρίες και το πως εκχωρούν σε αυτές ζωτικές κρατικές λειτουργίες με αντάλλαγμα την πρόσβαση στα δεδομένα των πολιτών τους. Γενικότερα, η πληροφορία που όλοι μας παράγουμε γύρω από τη συμπεριφορά μας και κατόπιν εκχωρούμε σε μια σειρά από εταιρίες, εφαρμογές και κρατικές υπηρεσίες είτε επώνυμα είτε ανώνυμα, αποτελεί την κινητήριο δύναμη της παγκόσμιας οικονομίας, ακόμη και σε κράτη λιγότερο αναπτυγμένα τεχνολογικά.[3]
Ο προβληματισμός γύρω από το κατά πόσον ο καπιταλισμός παραμένει το κυρίαρχο σύστημα σχέσεων παραγωγής (ή αν αντικαθίσταται σταδιακά από κάτι χειρότερο)[4] και η προσπάθεια να αποτυπωθεί η προσαρμογή του καπιταλισμού στις νέες συνθήκες (μέσω προσδιορισμών όπως μετα-καπιταλισμός, καπιταλισμός της εποπτείας, καπιταλισμός της πλατφόρμας κοκ.[5]) αποτελούν κεντρικό επίδικο της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας. Πέρα από τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις, οι τρόποι με τους οποίους η ψηφιοποίηση μεταλλάσσει τον καπιταλισμό πρέπει να απασχολούν το κίνημα, ώστε να εμβαθύνουμε στο διάβασμα του εχθρού και να αντιλαμβανόμαστε έγκαιρα τις υφιστάμενες και προωθούμενες αλλαγές σε μια σειρά ζητημάτων, όπως η εργασία, η καταστολή ή η πολιτική «κοινωνικών» παροχών. Ταυτόχρονα, μπορούν να μας βοηθήσουν να επαναπροσδιορίσουμε τις πρακτικές και την αποτελεσματικότητα της διάχυσης του πολιτικού μας λόγου στην κοινωνία. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δώσουμε στην αναβάθμιση της καταστολής. Τα μηνύματα από το εξωτερικό και από την εφαρμογή ψηφιοποιημένων προγνωστικών προγραμμάτων αστυνόμευσης δεν συνθέτουν πλέον κάποιο φουτουριστικό σενάριο. Οι ΗΠΑ, αλλά και αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ολλανδία, η Μεγάλη Βρετανία και η Δανία είναι πρωτοπόρες στην εφαρμογή αστυνόμευσης βασισμένης σε ανάλυση μεγάλων βάσεων ψηφιακών δεδομένων. Πληροφορίες που συστηματοποιούνται και ψηφιοποιούνται από υπάρχουσες βάσεις αστυνομικών συστημάτων ή μυστικών υπηρεσιών συνδυάζονται με δεδομένα και πληροφορίες που αλιεύονται με μεθόδους καπιταλισμού της εποπτείας. Αστυνομικά ψηφιακά συστήματα όπως το Gotham της αμερικάνικης Palantir, που υποστηρίζεται από τη CIA, έχουν την δυνατότητα εξόρυξης, σύνθεσης και ανάλυσης δεδομένων που παράγουμε ελεύθερα στο διαδίκτυο κάνοντας καταναλωτικές ή ψυχαγωγικές επιλογές στο Amazon, το Twitter, το Facebook, το Netflix, το Airbnb. Τα συστήματα αυτά ανιχνεύουν τα πάντα: από επίδοξους «τρομοκράτες», επιχειρηματικούς απατεώνες, διακινητές ανθρώπων, ακόμη και κάποια επονομαζόμενα «ανατρεπτικά στοιχεία». Και όλα αυτά μόνο με τη χρησιμοποίηση προγνωστικών μοντέλων.
Στην Ελλάδα μάθαμε πρόσφατα ότι μέχρι το καλοκαίρι του 2021 η ΕΛΑΣ θα έχει παραλάβει «χιλιάδες φορητές συσκευές» που θα μοιάζουν με smartphones και θα επιτρέπουν την ταυτοποίηση πολιτών με τη χρήση λογισμικού αναγνώρισης προσώπου και λήψης δακτυλικού αποτυπώματος στα πλαίσια του προγράμματος «Έξυπνης Αστυνόμευσης». «Σκοπός είναι η εξακρίβωση προσώπων, οχημάτων και αντικειμένων σε πραγματικό χρόνο. Έτσι θα βελτιωθεί η ασφάλεια των αστυνομικών, θα μειωθεί η άσκοπη ταλαιπωρία των πολιτών, θα εξοικονομήσουμε ανθρώπινους και υλικούς πόρους και χρόνο εργασίας», αναφέρει αξιωματούχος της ΕΛ.ΑΣ. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ των Reporters United, το έργο ανατέθηκε μετά από διεθνή διαγωνισμό στην Intracom Telecom τον Μάρτιο του 2019. Στο ίδιο άρθρο μαθαίνουμε ότι «η διαδικασία της ανάθεσης, από την αρχική σύλληψη της ιδέας (2017) μέχρι και την υπογραφή της τελικής σύμβασης το 2019, υλοποιήθηκε εξολοκλήρου από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ».[6] Στις 7 Δεκεμβρίου 2020, η Palantir Techonologies ανακοίνωσε στον λογαριασμό της στο twitter την συνεργασία της με την ελληνική κυβέρνηση. Κανείς και καμία δεν γνώριζε τίποτε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Σύμφωνα με την εφημερίδα των Συντακτών, «η συνεργασία σημειώνεται πως έχει ξεκινήσει από την αρχή της πανδημίας και συνίσταται σε δυο μέρη: την πλατφόρμα λογισμικού Foundry για τη διευκόλυνση της λήψης αποφάσεων στη βάση δεδομένων (data-driven) και μία εφαρμογή που δίνει τη δυνατότητα στον πρωθυπουργό να έχει μία ολιστική επισκόπηση της κατάστασης της πανδημίας στην Ελλάδα σε σχεδόν πραγματικό χρόνο».[7] Γιατί όμως η ελληνική κυβέρνηση αποκρύπτει την σύμβαση ή τις συμβάσεις που έχουν υπογραφεί μεταξύ της ελληνικής δημόσιας διοίκησης και της Palantir; Το ότι τόσο η ελληνική κυβέρνηση όσο και το βρετανικό NHS και άλλα τέσσερα ευρωπαϊκά κράτη επενδύουν σε προγνωστικό λογισμικό βιοπολιτικής διαχείρισης εν μέσω πανδημίας εγείρει ερωτηματικά. Αρκετές φωνές σημειώνουν ότι η εμπλοκή της Palantir με την ελληνική δημόσια διοίκηση έγινε μέσω δωρεάς ή σύμβασης μηδενικού κόστους. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, όταν η πρόσβαση στο προϊόν είναι δωρεάν τότε το προϊόν είσαι εσύ. Το αντάλλαγμα για αυτού του τύπου τις συμβάσεις είναι η εκχώρηση πληθώρας δεδομένων στους κολοσσούς που βασίζουν την ύπαρξη και την κερδοφορία τους αποκλειστικά σε αυτά.
Ενάντια στην κοινωνία της ψηφιοποίησης
Στην Τέχνη του Πολέμου ο Σουν Τζου υποστηρίζει πως «η ύψιστη τελειότητα συνίσταται στην εξουδετέρωση της εχθρικής αντίστασης χωρίς μάχη». Αυτή είναι και η κατακλείδα της ιδεολογίας της ψηφιοποίησης. Μια απλή δικαιολογία εξηγεί το γιατί είμαστε όλες τόσο πρόθυμες να εκχωρήσουμε τη σχεδόν πλήρη γνώση του είναι μας σε ιδιωτικές εταιρίες και κρατικές υπηρεσίες: «Για να μην περιμένουμε στην ουρά», «για να έρθει το φαγητό στο σπίτι χωρίς τηλεφώνημα», «γιατί το τάδε και το δείνα app διευκολύνουν τη ζωή μας», «γιατί έτσι επικοινωνούν όλοι και όλες» ή -όλο και περισσότερο- επειδή δεν μας αφήνεται πλέον καμιά εναλλακτική από το να το κάνουμε, αν θέλουμε να ζήσουμε σε αυτή την κοινωνική πραγματικότητα. Ο εξονυχιστικός έλεγχος, η προγνωστική πολιτική και η χειραγώγηση των επιθυμιών μας μέσω της ψηφιοποίησης εντείνεται κάθε φορά που αποδεχόμαστε μια υπηρεσία, εγκαθιστούμε ένα app ή απλά κουβαλάμε ένα κινητό στην τσέπη μας, ακόμα κι αν δεν το χρησιμοποιούμε. Και το γεγονός ότι αυτό ήδη συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό εδώ και κάποια χρόνια πρέπει να επικαιροποιεί τις αναλύσεις μας γύρω από τις αλλαγές που έχουν προκληθεί σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Μέχρι πριν λίγα χρόνια υπήρχε μια γενική δυσπιστία για το αν θα μπορούσαν να εφαρμοστούν τέτοιες ριζικές αλλαγές στον ελλαδικό χώρο. Σήμερα, που το προσωπικό κινητό της καθεμιάς διασυνδέεται με τον τραπεζικό της λογαριασμό, οι προσωπικές επαφές, το browsing και τα social media έχουν μεταφερθεί στο ίδιο κινητό και τα λογισμικά ανάλυσης big data συνθέτουν όλον αυτό τον όγκο δεδομένων σε μετρήσιμες στατιστικές, βρισκόμαστε έκθετοι και έκθετες στα μάτια τόσο του κράτους όσο και αμέτρητων ιδιωτικών εταιρειών. Τα μέσα ψηφιακής αυτοπροστασίας θα έπρεπε να θεωρούνται κινηματικά αυτονόητα (αν και δεν είναι), αλλά η ταυτοποίηση και η καταστολή δεν είναι παρά μόνο ένα μικρό μέρος του προβλήματος. Το καθαυτό πρόβλημα είναι ότι η συνθήκη της ψηφιοποίησης εντείνει την εγκαθίδρυση μιας χειραγωγούμενης κοινωνίας ατομικοτήτων, η οποία συνεχώς απομακρύνεται από τα συλλογικά οράματα της αλληλεγγύης και της αυτοδιαχείρισης.
Τι σημαίνει για το κίνημα αλλά και για το άτομο αυτή η ξέφρενη πορεία του συλλογικού υποκειμένου προς την απόλυτη ψηφιοποίηση του κοινωνικού γίγνεσθαι; Το κείμενο αυτό δεν έχει απάντηση σε μια από τις πιο σοβαρές πολιτικές ερωτήσεις του τώρα. Ενώνουμε την ανησυχία μας με τις δεκάδες αναλύσεις που παγκοσμίως προειδοποιούν για μια από τις πιο επικίνδυνες και επιθετικές μεταλλάξεις του καπιταλιστικού ιού. Ο καπιταλισμός της εποπτείας κάνει το πανοπτικό να ωχριά. Και αποτελεί προτεραιότητα των επαναστατικών κινημάτων να μπολιάσουν τις κοινωνικές αντιστάσεις, αρχικά με συνειδητοποίηση και στην συνέχεια με δράση ενάντια στην ψηφιοποίηση των ζωών μας. Παραφράζοντας τον Guy Debord, έχουμε λίγο χρόνο για να εκμεταλλευτούμε το γεγονός ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες δεν φυλάσσονται ακόμη από τον στρατό…
[1] Ζούμποφ, Σ. (2020). Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Αθήνα: Καστανιώτης
[2] Η ανάλυση δημόσιων ψηφιακών δεδομένων αντικαθιστά το προηγούμενο μοντέλο δημόσιας διοίκησης του New Public Management, το οποίο λειτούργησε ως νεοφιλελεύθερη πυξίδα οργάνωσης του δημόσιου τομέα στον δυτικό κόσμο.
[3] Εδώ αρκεί να αναφέρουμε ότι αν κάποια αποφάσιζε να διαβάσει τους όρους χρήσης για κάθε ψηφιακή υπηρεσία που χρησιμοποιεί κάθε χρόνο πριν να τους αποδεχθεί, θα χρειαζόταν περίπου 80 εικοσιτετράωρα χωρίς ύπνο τον χρόνο.
[4] Βλ. Wark, M. (2019). Capital Is Dead: Is this something worse? Verso.
[5] π.χ. Srnicek, N. (2017). Platform capitalism. John Wiley&Sons.
[6] https://www.reportersunited.gr/3643/apo-ayto-to-kalokairi-1-000-forites-syskeyes-tis-elas-tha-skanaroyn-ta-prosopa-ton-politon-se-kathimerines-peripolies/
[7] https://www.efsyn.gr/politiki/274455_oi-ypoptes-sheseis-tis-palantir-me-tin-elliniki-kybernisi
