Το βιβλίο του Jared Diamond επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα: γιατί ήταν συγκεκριμένοι λαοί που κατάφεραν να κατακτήσουν, υποδουλώσουν και εξοντώσουν άλλους λαούς; Κι αυτό αποφεύγοντας όλες τις συνήθεις ρατσιστικές ερμηνείες που έχουν δοθεί κατά καιρούς.
Η ιστορική ερμηνεία χρειάζεται να προχωρήσει βαθιά στους ιστορικούς χρόνους. Έτσι καταδυόμαστε στην περίοδο κοντά στο 11.000 π.χ. Είναι περίπου τότε που ολοκληρώνεται ο αποικισμός όλου του πλανήτη από τον άνθρωπο με τελευταία την αμερικάνικη ήπειρο, ενώ φαίνεται να συγκροτούνται και τα πρώτα χωριά. Είναι το σημείο όπου θεωρείται ότι αρχίζει η σύγχρονη ιστορία. Εκεί που μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι όλοι οι άνθρωποι βρίσκονταν στην κατάσταση του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη και υπήρχαν ελάχιστες διαφοροποιήσεις στα μέσα και τους όρους διαβίωσης και «κοινωνικής» οργάνωσης. Μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια θα πραγματοποιηθεί η κομβική μετάβαση από τον κυνηγό-τροφοσυλλέκτη στον καλλιεργητή-κτηνοτρόφο.
Το βασικό επιχείρημα του συγγραφέα είναι ότι όσοι λαοί κατάφεραν και ανέπτυξαν την παραγωγή τροφής (γεωργία/κτηνοτροφία), αλλά και σε όσους έγινε εφικτό να διαδοθεί και να την υιοθετήσουν, απέκτησαν το βασικό προβάδισμα ώστε να αναπτύξουν τους όρους που τους επέτρεψαν αργότερα να κατακτήσουν άλλους λαούς. Η παραγωγή τροφής ήταν το κρίσιμο στοιχείο που έδωσε τέλος στη συνεχή περιπλάνηση του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη, επέτρεψε τη συγκεντροποίηση και αύξηση των ανθρώπινων πληθυσμών (βασικό στρατιωτικό πλεονέκτημα), οδήγησε στη δυνατότητα συντήρησης γραφειοκρατών, ιερέων, γραφέων και άρα τη διαμόρφωση της κρατικής εξουσίας, βοήθησε την ανάπτυξη τεχνολογίας (πλοία, όπλα, ατσάλινα ξίφη), της γραφής και της ανάπτυξης των μικροβίων λόγω της εξημέρωσης των ζώων. Βασικά δηλαδή στοιχεία που επέτρεψαν στους παραγωγούς τροφής να εξοντώνουν άλλους λαούς.
Το βιβλίο υποστηρίζει ότι οι λαοί που ανέπτυξαν την παραγωγή τροφής βρέθηκαν σε ιδιαίτερα ευνοϊκά γεωγραφικά/φυσικά περιβάλλοντα, και όχι λόγω κάποιας υποτιθέμενης εξυπνάδας. Η μορφολογία και πολυμορφία του γεωφυσικού περιβάλλοντος, τα είδη των άγριων φυτών και ζώων προς εξημέρωση, η ποιότητά τους, η γεωγραφική δυνατότητα διάδοσης της καλλιέργειας/κτηνοτροφίας σε άλλους λαούς κ.λπ. ήταν κάποιοι από τους καθοριστικούς παράγοντες ώστε να αναπτυχθεί η παραγωγή τροφής.
Στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας κάνει μια σύντομη εξιστόρηση της ανθρώπινης εξέλιξης από την εμφάνιση του «ανθρώπου» έως το 11.000 π.χ. Έπειτα εξηγεί πώς το γεωφυσικό περιβάλλον επιδρά στη διαμόρφωση διαφορετικού τύπου κοινωνιών, μέσα από την περίπτωση της Πολυνησίας. Στη συνέχεια ερμηνεύει τα άμεσα αίτια που έδωσαν τη δυνατότητα στον ισπανό κατακτητή Pizzaro με 168 στρατιώτες να αιχμαλωτίσει τον αρχηγό των Ίνκας Atahuallpa, επικεφαλή στρατού 80.000 στρατιωτών: τα όπλα, τα μικρόβια και το ατσάλι. Χαρακτηριστικό ιστορικό παράδειγμα των δυνατοτήτων που ανέπτυξαν οι ευρασιάτες για την κατάκτηση άλλων λαών.
Στο δεύτερο μέρος ανιχνεύονται τα βαθύτερα αίτια σχετικά με το γιατί κάποιοι λαοί -και όχι άλλοι- απέκτησαν όπλα, μικρόβια και ατσάλι. Έτσι περιηγούμαστε στις πρώτες ελάχιστες περιοχές του κόσμου όπου πρώτες -ανεξάρτητα η μια από την άλλη- ανέπτυξαν την παραγωγή τροφής. Στη συνέχεια ακολουθεί μια συναρπαστική ιστορία για το πώς επιτεύχθηκε η εξημέρωση των άγριων φυτών και έγινε εφικτή η καλλιέργειά τους, και γιατί κάποιοι λαοί δεν κατάφεραν να εξημερώσουν φυτά και άρα να γίνουν παραγωγοί τροφής. Αντίστοιχα διαβάζουμε γιατί και πώς κάποια ζώα εξημερώθηκαν και άλλα όχι, καθώς και πού συνέβη αυτό, δίνοντας τη δυνατότητα της κτηνοτροφίας. Τέλος εξετάζονται οι λόγοι που η γεωργία/κτηνοτροφία διαδόθηκαν και υιοθετήθηκαν από κάποιους λαούς, ενώ σε άλλους αυτό δεν ήταν εφικτό λόγω γεωγραφίας.
Στο τρίτο μέρος εξηγείται πώς οι λαοί που τελικά ανέπτυξαν ή υιοθέτησαν την παραγωγή τροφής ήταν αυτοί που επίσης είχαν τις βάσεις να αναπτύξουν και τα τέσσερα βασικά στοιχεία που ερμηνεύουν την κυριαρχία τους επί των υπολοίπων. Έτσι βλέπουμε την μετεξέλιξη των μικροβίων από τα ζώα στους ανθρώπους και τους λόγους που τα μικρόβια αποτέλεσαν ένα σημαντικό όπλο εξολόθρευσης άλλων πληθυσμών. Στη συνέχεια βλέπουμε την ανάπτυξη της γραφής, της τεχνολογίας και την ανάδυση των πρώτων μορφών κρατικής εξουσίας.
Το τελευταίο μέρος διηγείται την ιστορία της Αυστραλίας, της Ευρασίας/Κίνας, της Πολυνησίας, της Αμερικής και της Αφρικής συμπυκνώνοντας τα συμπεράσματα του συγγραφέα, και εξηγώντας γιατί ήταν οι ευρασιάτες που κατέκτησαν τις άλλες ηπείρους και όχι το αντίστροφο.
Ο συγγραφέας φυσικά δεν τάσσεται στην πλευρά του κοινωνικού ανταγωνισμού. Η γενικότερη προβληματική της επιχειρηματολογίας αφορά τον γεωγραφικό ντετερμινισμό. Ότι δηλαδή τα πάντα εξαρτώνται από την τύχη της γεωγραφίας ως μονοσήμαντο παράγοντα. Ενώ οι λόγοι που εξηγούν την ανάδυση της κρατικής εξουσίας είναι αρκετά προβληματικοί, και μοιάζει να δικαιολογεί την αναπόφευκτη ύπαρξή της, αλλά και το ανέφικτο μιας αντιεξουσιαστικής κοινωνικής οργάνωσης (χαρακτηριστικά σε πρόσφατο βιβλίο του υποστηρίζει ότι οι «πρωτόγονες» φυλές έχουν μια εγγενή τάση στη βία και τον πόλεμο, και ότι η κρατική παρέμβαση είναι αναγκαία). Ωστόσο το βιβλίο δεν παύει να σπάει τους μύθους της ρατσιστικής αφήγησης και να διαλύει την εικόνα του «ευρωπαϊκού φάρου του πολιτισμού που διαδίδεται ειρηνικά στους άπιστους βάρβαρους». Έτσι εδώ η ιστορία δεν παρουσιάζεται ως μια γραμμική πρόοδος της ανθρωπότητας, αλλά ως μια βίαιη διαδικασία κατάκτησης, εξολόθρευσης, εκμετάλλευσης εργατικής δύναμης και παραγωγικών εδαφών.
βλάσσης
