Το Παράλογο στις κοινωνίες της αυστηρής λογικής
Αποτελεί άξιον απορίας το ερώτημα γύρω από το τι έχει αλλάξει από τον καιρό μιας πρώιμης νεωτερικότητας, με τη συστηματική ανέγερση ασύλων στην (κατά βάση δυτική) Ευρώπη, τόπων διαρκούς απανθρωποποίησης των αποκλινόντων και μη ικανών για εργασία ατόμων. Τι μπορούμε να διακρίνουμε από την αντιφατική διαδικασία της λεγόμενης ηθικής θεραπείας[1], την ανάδυση της ψυχιατρικής vw θεσμικό παρακλάδι μιας προσέγγισης αποκλεισμού σε ζητήματα τρέλας και ψυχικού πόνου, και τη μετέπειτα σύγκρουση αυτής της ιδεολογίας και πρακτικής με τα αιτήματα και τα κινήματα της αντί-ψυχιατρικής;
Στον ελλαδικό χώρο, η ανέγερση ασύλων φτάνει με μια καθυστέρηση στα τέλη του 19ου αιώνα, και επικρατεί ως σύστημα ψυχικής υγείας μέχρι και τα τέλη του 1970. Εντωμεταξύ, ο υπερπληθυσμός των μεγάλων αστικών ασύλων οδηγεί σταδιακά στην αποστολή των περισσότερο «αζήτητων» και «αθεράπευτων» περιπτώσεων σε μέρη δίχως επιστροφή, όπως ήταν η Λέρος, η μεγαλύτερη ψυχο-αποικία με έτος ίδρυσης το 1957. Προφανώς αυτό που κυριαρχεί στα ψυχιατρεία είναι η καταστολή μέσω σωματικών θεραπειών, απομόνωσης και ηλεκτροσόκ.
Ήταν αυτή η μετέπειτα δημοσιοποίηση της ακραίας συνθήκης στη Λέρο το 1980 –μια αποθήκη ψυχών– όπου οι έγκλειστοι αποτελούσαν βιολογικές μορφές ζωής, χωρίς προσωπική ταυτότητα (αποτελούσαν «περιστατικά» καθώς σε πολλές περιπτώσεις τα έγγραφα ταυτοπροσωπίας τους είχαν χαθεί κατά την μεταφορά τους), χωρίς ρούχα, έχοντας απολέσει ακόμα και την ανθρώπινη ιδιότητα του λόγου, αποτέλεσμα του εγκλεισμού και όχι κάποιας ψυχικής νόσου. Οι καταγγελίες οδηγούν το 1982 στην απαγόρευση των διακομιδών στη Λέρο, και στον μετέπειτα εξαναγκασμό από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και τον χρηματοδοτικό κανονισμό 815/84 για τη βελτίωση των συνθηκών, και την αλλαγή του συστήματος ψυχικής υγείας.
Στη σημερινή εποχή που διανύουμε, παρ’ ότι το σύστημα της ψυχικής υγείας έχει ενταχθεί θεσμικά σε λεγόμενες διαδικασίες απο-ασυλοποίησης μέσω του προγράμματος Ψυχαργώς, έχουν κατασκευαστεί νέες χρονιότητες, νέες σαφείς διαδρομές απομόνωσης που διανύει ένα άτομο με ψυχιατρική εμπειρία, ενώ ακόμα και η επιστροφή της καθήλωσης και του ασυλιακού τύπου εγκλεισμού αποτελεί ακόμα μια μέθοδο αντιμετώπισης σε πολλαπλές δομές δημόσιες ή ιδιωτικές. Όπως έχουν υποστηρίξει άνθρωποι με σημαντική παρουσία στα κινήματα αγώνα για την ψυχική υγεία (βλ. Μπαϊρακτάρης, Μεγαλοοικονόμου), η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα αποτελεί μια κατά βάση κατάργηση του δημόσιου χαρακτήρα της υγείας, και την ιδιωτικοποίησή της με δημόσιους πόρους (η λεγόμενη «μη-κυβερνητική» θεσμική μορφή της), ενώ παράλληλα το ψυχιατρικό παράδειγμα του προηγούμενου αιώνα δεν καταργείται αλλά αλλάζει, και συνεχίζεται με άλλη μορφή είτε σε πλαίσια κοινοτικής φροντίδας με τη δημιουργία ξενώνων και οικοτροφείων[2], είτε με τρόπους αντιμετώπισης της ψυχικής κρίσης, όπως είναι η ακούσια νοσηλεία, μια παραδοσιακή μορφή κοινωνικού ελέγχου και βίαιης παραβίασης και τραυματισμού ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία.
Συγκεκριμένα οι ακούσιες νοσηλείες μπορούν πλέον να εκτελούνται απευθείας στις ιδιωτικές κλινικές· μια πραγματικότητα, η οποία παρ’ ότι υπήρχε και προ του 2020 αποτελούσε άτυπη παραβίαση του τότε νόμου, λόγω του ότι δεν υπήρχε υπουργική εγκύκλιος να θέτει σε εφαρμογή τον νόμο. Ο λόγος που αυτό συνιστά μια εμβάθυνση της βίας του συστήματος ψυχικής υγείας είναι πως σε ιδιωτικό έδαφος μεγαλώνει η πιθανότητα παραβίασης δικαιωμάτων, μιας που υπάρχει η συσσωρευτική λογική του κεφαλαίου, να ορίζει άμεσα τους χρόνους και τους τρόπους νοσηλείας των ανθρώπων. Με την υπάρχουσα εγκύκλιο δεν υπάρχει ζήτημα καν να περάσει το άτομο από κάποια δημόσια δομή για γνωμάτευση, αλλά αρκούν δύο ειδικοί οι οποίοι να εγκρίνουν το αίτημα των αιτούντων για τη νοσηλεία.
Γνωρίζουμε πως κατά τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας το καταγγελλόμενο άτομο (συνήθως κάποιο με ψυχιατρική εμπειρία που βρίσκεται σε κατάσταση κρίσης), μεταφέρεται πρώτα στο κρατητήριο συχνά δεμένο, ενώ μπορούν να μεσολαβήσουν και μέρες για τη μεταφορά στην ψυχιατρική κλινική, ή στο ψυχιατρείο, όπου μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπο με τη μηχανική καθήλωση, μια συχνή μέθοδο τιμωρίας παρά θεραπείας. Επιπλέον, έχουμε συχνές καταγγελίες και για «προληπτική» (sic), νυχτερινή καθήλωση με την απουσία καταγραφής των κατάλληλων μητρώων περιορισμού. Η ατόφια εικόνα της ψυχιατρικής βίας συμπληρώνεται με το να φέρνει σε αυτή την άμεση θεσμική συνδιαλλαγή μιας ψυχιατρικής κλινικής –δημόσιας ή ιδιωτικής– με την αστυνομική διαχείριση της κρίσης, εφόσον την ακούσια νοσηλεία την πραγματοποιεί το περιπολικό, και όχι το ΕΚΑΒ. (Βλ. https://issuu.com/yalexakis/docs/protovoulia-2-2019.pptx)
Μιλώντας για την αστυνομία…
Η αστυνομική βία δεν αποτελούσε ποτέ μεμονωμένο περιστατικό για τους κολασμένους αυτού του κόσμου
Το παράδειγμα βασανισμού του Χρήστου Χρονόπουλου από μπάτσους
Τον Μάιο του 2007 ο Χρήστος Χρονόπουλος βασανίστηκε από τους μπάτσους που τον προσήγαγαν, αφού είχαν κληθεί από καφετέρια της περιοχής ότι ενοχλούσε τους θαμώνες λόγω κάποιας αναφερόμενης «υπερκινητικότητας». Μερικές ώρες αργότερα μεταφέρθηκε από το Α.Τ. Καλλιθέας σε νοσοκομείο, όπου νοσηλεύτηκε σε ΜΕΘ για 2 μήνες έχοντας υποστεί κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις. Ο Χρήστος Χρονόπουλος, άτομο με ψυχιατρική εμπειρία, μένει πλέον στην Πάτρα με μέλη της οικογένειάς του, καθώς δεν είναι αυτοεξυπηρετούμενος.
Οι μπάτσοι υποστήριξαν ότι αυτοτραυματίστηκε, με δυο δικαστήρια να τους αθωώνουν αρχικά ενάντια στις καταδικαστικές εισαγγελικές προτάσεις. Βέβαια, όλος ο ισχυρισμός περί αυτοτραυματισμού προστέθηκε έξι μέρες αργότερα στις αναφορές τους, ενώ στο βιβλίο συμβάντων εκείνης της ημέρας δεν αναφερόταν τίποτα σχετικά με αυτοτραυματισμό, ή αντίσταση κατά την προσαγωγή. Δεν γνωρίζει καμιά μας αν τελικά ο βασανισμός του ήταν αποτέλεσμα του στίγματος, της εξουσίας της αστυνομίας πάνω σε αποκλίνοντα σώματα, ή ένας συνδυασμός αυτών των δύο. Αργότερα θα αναιρεθεί η αθωωτική απόφαση για τους αστυνομικούς από τον Άρειο πάγο, και θα παρεπεμφθεί η υπόθεση στο συμβούλιο εφετών. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των νομικών διαδικασιών βρήκε τους δύο μπάτσους (Αριστείδη Κόκκινο και Νίκο Σουτόγλου) τελικά να καταδικάζονται το 2015 σε 8 χρόνια με αναστολή για βασανισμό κρατουμένου, και άλλους δύο μπάτσους να απαλλάσσονται λόγω παραγραφής, καθώς οι κατηγορίες τους είχαν μετατραπεί σε πλημμεληματικού χαρακτήρα.
Το 2019 το διοικητικό Πρωτοδικείο Πειραιά αποφασίζει την αποζημίωση του Χρήστου Χρονόπουλου από το ελληνικό δημόσιο, με το δεύτερο να κάνει έφεση στην απόφαση, ισχυριζόμενο ότι ο Χρήστος ήταν συνυπαίτιος κατά 95%, και πως τραυματίστηκε από δικές του επικίνδυνες κινήσεις. Ξεκινά έτσι και πάλι μια επαν-αφήγηση του τι συνέβη, και αν τελικά ο επιζώντας των βασανιστηρίων έχει κάποια ευθύνη για τους μόνιμους τραυματισμούς του.
Μετά από ένα σύνολο αναβολών, ξεκίνησε η εκδίκαση της έφεσης των δύο αστυνομικών που είχαν καταδικαστεί το 2015. Στην ερώτηση του τι συνέβη στο Α.Τ., ο Χρονόπουλος αυτό που είπε ήταν «ψυχοθεραπεία με ξύλο», συμπυκνώνοντας όσα νοήματα θα μπορούσαμε να γράφουμε εμείς. Η δίκη αναβλήθηκε ακόμη μια φορά για το 2022.Η παραπάνω διαχείριση αποτελεί μια καθημερινή πρακτική της αστυνομίας απέναντι σε ομάδες που αποκλίνουν –σε επίπεδο συμπεριφοράς– και εντάσσεται ως μια επίσης καθημερινή στιγμή της διαδικασίας ακούσιων νοσηλειών, μιας που το κρατητήριο προηγείται του εγκλεισμού σε ψυχιατρική κλινική για «θεραπευτικούς» λόγους.
Κάποια ψυχιατρεία δεν έκλεισαν ποτέ
Δίκη για την πυρκαγιά στο Δαφνί το 2015
Το 2015 πέθαναν τέσσερις νοσηλευόμενοι από πυρκαγιά στο Δαφνί, οι οποίοι βρίσκονταν μηχανικά καθηλωμένοι πίσω από κλειδωμένες πόρτες. Η πλειονότητα των ειδησεογραφικών μέσων έσπευσε να αποδώσει τις ευθύνες σε άλλον νοσηλευόμενο για την έναρξη της πυρκαγιάς, και να στιγματίσει για άλλη μια φορά τα άτομα με ψυχιατρική εμπειρία. Κατάφεραν έτσι να από-πλαισιώσουν τη βίαιη μη ανθρώπινη καθημερινότητα των εγκλείστων, και να σιγήσουν γύρω τις εγκληματικές ελλείψεις του ΨΝΑ.
Τα ΜΜΕ, δεν άφησαν στιγμή να πάει χαμένη και αμέσως ενεργοποίησαν την εργαλειοθήκη των μεταφορών και των συγκρίσεων με τη «Σιωπή των αμνών» με «φαντάσματα», «επικίνδυνους» επιβεβαιώνοντας την χομπσιανή φαντασίωση αναγκαιότητας ύπαρξης αυστηρών ελέγχων και καλά προστατευόμενων τόπων εγκλεισμού προς αποφυγή θανάτων.
Το παραπάνω αποτελεί μια κενή διαστρέβλωση, μιας που αντί να θιχτεί η συστηματική πραγματικότητα των ψυχιατρείων, και πως καθαυτές οι συνθήκες δολοφονούν, αναζητούν και στοχοποιούν το τυχαίο έγκλειστο άτομο που έτυχε να κρατά το σπίρτο πριν την πυρκαγιά. Επίσης, η κατά τ’ άλλα μηχανική καθήλωση εγκλείστων έμεινε σχεδόν ασχολίαστη ως απλά «απαραίτητη». Τελικά τα ειδησεογραφικά κανάλια λειτούργησαν ως αυτόκλητοι κατήγοροι και δικαστές και απέδωσαν το σύνολο των ευθυνών στον νοσηλευόμενο, όχι πως περιμέναμε κάτι διαφορετικό. Μια πρόταση κανιβαλισμού λοιπόν, αποτελεί την ιδεολογία της κατασκευής των ειδήσεων και του ίδιου του στίγματος γύρω από τις ψυχικές κρίσεις.
Σε νομικό επίπεδο, η εισαγγελία αργότερα θα ασκήσει δίωξη εναντίον γιατρών, υπαλλήλων, νοσηλευτριών της βάρδιας και της εταιρίας πυρασφάλειας. Μεταξύ των κατηγοριών βρίσκεται από τη μία η ανθρωποκτονία εξ αμελείας για την τότε υποδιοικήτρια του ΨΝΑ και για άτομα του προσωπικού, ενώ η δεύτερη κατηγορία αφορά την παράνομη κατακράτηση που διήρκεσε μακρό χρονικό διάστημα.
Τελικά, το δικαστήριο θα έρθει απλά για να αποτελειώσει το ξέπλυμα που ξεκίνησαν τα ΜΜΕ, αθωώνοντας όλους τους κατηγορούμενους, και να αναγνωρίσει πως η μηχανική καθήλωση δεν έχει σχέση με τον θάνατο των εγκλείστων, αλλά αφορά μια καθαρά ιατρική πράξη.
Αντί επιλόγου
Όσα αναφέραμε, αποτελούν την κορυφή ενός παγόβουνου βίας και συστηματικής υποτίμησης της ανθρώπινης αυτονομίας και δυνατότητας αυτοκαθορισμού των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία. Μοιάζουν με εκρήξεις. Σίγουρα η σημερινή πραγματικότητα –ή έστω η αφήγηση της πραγματικότητας από την κυριαρχία– γύρω από το σύστημα ψυχικής υγείας δεν αφορά μια κατά κανόνα απάνθρωπη συνθήκη, όπως ήταν το Περίπτερο 16 της Λέρου, και αυτό οφείλουμε να το αποδώσουμε όχι στο τελεσίγραφο της ΕΟΚ, ούτε σε κάποια προοδευτική δύναμη εντός της ψυχιατρικής και του δυτικού πολιτισμού, αλλά στις ρωγμές που δημιούργησαν τα κινήματα της αντί-ψυχιατρικής, στα κινήματα των ίδιων των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία, στις συλλογικές προσπάθειες εργαζομένων στην ψυχική υγεία, και σε όσα θέλουν να διαρρήξουν τη συνολική βία της καθημερινότητας εντός και εκτός των ασύλων/δομών. Όπως έγραψαν σε έναν τοίχο στη Λέρο κατά τη διάρκεια ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης των εγκλείστων, «η ελευθερία είναι θεραπευτική». Προφανώς όμως το σύγχρονο κοινωνικό-πολιτικό σύστημα κοινωνικών σχέσεων που χαράσσει στρατηγικές μπορεί μόνο να αφομοιώνει αγώνες των από τα κάτω. Και το κάνει με τρόπο που έχει κόστος για τα επιζώντα άτομα της ψυχιατρικής.
Το γεγονός πως εξακολουθούμε να είμαστε αντιμέτωπα με περιστατικά όπως αυτά που αναφέρθηκαν, σχετίζεται ακριβώς με το γεγονός πως η ιδεολογία της κυρίαρχης ψυχιατρικής, παίρνει διάφορες μορφές και ενυπάρχει στις δομές είτε ονομάζομαι κοινοτικές είτε ψυχιατρεία. Εμείς από την πλευρά μας βλέπουμε πως η απο-ασυλοποίηση είναι μια διαρκής διαδικασία, που δεν σταματά αποκλειστικά στο αίτημα για κατάργηση των παλιών τύπου ιδρυμάτων, αλλά αφορά και τους νέους θεσμούς που τείνουν να μετατρέπονται σε άσυλα, να νομιμοποιούν την ακούσια νοσηλεία και να παράγουν νέες χρονιότητες.
λαρουε, konsouela
[1] Η ηθική θεραπεία αποτελούσε ένα (όχι και τόσο διαδεδομένο και αποδεκτό) ιδεολογικό ρεύμα της πρώιμης ψυχιατρικής του 19ου αιώνα στο πεδίο των ασύλων, με βασική θεώρησή του την εναντίωση στις βιολογικές θεραπείες και την αντί-πρόταση μιας «ολιστικής» αντιμετώπισης των εγκλείστων, μέσω ενός ηθικού μετασχηματισμού του τρελού σε ορθολογικό άτομο με κύριο στόχο την εκπαίδευση στον αυτό-έλεγχο. Εκφραστής θεωρήθηκε συμβολικά ο Philippe Pinel –θεωρητικός εκφραστής της «αλλοτρίωσης» που επιφέρει η τρέλα– ο οποίος, σε μια εξευγενισμένη εκδοχή της κυρίαρχης ψυχιατρικής, θεωρείται ο «απελευθερωτής των τρελών από τις αλυσίδες τους».
[2] Κατά το πρόγραμμα Ψυχαργώς έχουν κλείσει τέσσερα από τα επτά δημόσια Ψυχιατρεία του ελλαδικού χώρου, και έχουν δημιουργηθεί συνολικά 128 οικοτροφεία, εκ των οποίων τα 39 είναι δημόσια και τα 89 ιδιωτικά. Ωστόσο ο ίδιος καταμερισμός δεν βρίσκεται σε προστατευόμενα διαμερίσματα ή σε ξενώνες. Αυτό συμβαίνει κατά πάσα πιθανότητα επειδή το κόστος λειτουργίας είναι χαμηλότερο για τις κοινοτικού τύπου δομές, σε σύγκριση με προστατευόμενα διαμερίσματα ή ξενώνες. (πηγή: https://bit.ly/3nmXYvy)
