Πολεμικές αποχρώσεις της κρίσης - συνάψεις πολέμων

«Υγειονομική» διαχείριση με όρους οικονομίας και γεωπολιτικής – Πολεμική διαχείριση με όρους «υγειονομίας»

«Είμαστε σε πόλεμο. Με έναν εχθρό που είναι αόρατος αλλά δεν είναι ανίκητος. [..] Όλοι, άλλωστε, μιλούν για “συνθήκες πολέμου”. Συνεπώς και η οικονομία οφείλει να είναι “οικονομία πολέμου”. Αυτό που βιώνουμε δεν είναι “15 μέρες χαλαρών διακοπών” που μόλις τελειώσουν θα επιστρέψουμε όλοι στο πριν, σαν να μην συνέβη τίποτα».

~Κυριάκος Μητσοτάκης, πρωθυπουργός της Ελλάδας,
κατά την αναγγελία του πρώτου lockdown με πρωθυπουργικό διάγγελμα στις 17/03/2020

Σε τι βαθμό είναι τραγικός ένας παγκόσμιος πόλεμος για τον κόσμο που ζούμε; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση μπορεί να φαντάζει εξόφθαλμη. Πόσο μάλλον, αν αντί για πόλεμο, μιλήσουμε για επιδημία, το ίδιο ερώτημα θεωρητικά απαντιέται ακόμα πιο εύκολα.

Σκοπός αυτού του κειμένου είναι να αναλύσει τους μηχανισμούς διαχείρισης της πανδημίας, κινούμενο πάνω στον παραλληλισμό της [πανδημίας] με τον πόλεμο. Αυτό το εγχείρημα μπορεί να φαντάζει τολμηρό. Εξετάζοντας όμως βαθύτερα τις κρατικές επιλογές, και δίνοντας μικρή βαρύτητα στο επικοινωνιακό σκέλος τους, επιχειρείται η ανάδειξη της οικονομικής υπόστασης της πανδημίας: Αφενός λαμβάνοντας υπόψη τις επιπτώσεις της σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, και πώς αυτές συναρθρώνονται και μετασχηματίζουν το οικονομικό περιβάλλον, ανοίγοντας προοπτικές «ανάπτυξης»· αφετέρου τοποθετώντας την πανδημία ως μία νέα παράμετρο σε ένα περιβάλλον οξυμένου οικονομικού ανταγωνισμού, που εξελίσσεται διεθνώς με πρωταγωνιστές τα ισχυρά ανεπτυγμένα κράτη.

Ι: «Υγειονομική» ευθυγράμμιση των κρατών στη βάση του lockdown

Η κλασική εκδοχή του πολέμου θέλει τουλάχιστον δύο κράτη, των οποίων η σχέση «διαρρηγνύεται» σε τέτοιο βαθμό, ώστε η μεταξύ τους αντιπαράθεση παίρνει βίαια χαρακτηριστικά ένοπλης μαζικής σύγκρουσης. Ο πόλεμος είναι απότοκο του διακρατικού ανταγωνισμού, που αποτελεί πάγια συνθήκη εντός του καπιταλιστικού κόσμου. Παρουσιάζεται ως «κρίση», και αναδεικνύεται σε κεντρικό γεγονός που αφορά όλον τον πλανήτη (αρκεί οι πολεμικές επιχειρήσεις να πλήττουν τα εδάφη ή κυρίως τα συμφέροντα των δυτικών κρατών).

Στην πραγματικότητα, η επίδραση που έχει ο πόλεμος στον καπιταλισμό είναι εντελώς διαφορετική, και αποτελεί το ανεστραμμένο είδωλο της εποχής σε κρίση: Ο πόλεμος είναι η πιο αποτελεσματική οδός για το μακροπρόθεσμο ξεπέρασμα μίας (συστημικής) καπιταλιστικής κρίσης για όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές. Το γιατί θα τεκμηριωθεί παρακάτω…

Αρχικά τι σημαίνει κρίση για τον καπιταλισμό, και ποιες επιλογές ανοίγονται στα αφεντικά για το ξεπέρασμά της; Συνοπτικά και σχηματικά, λοιπόν, αυτό που τα αφεντικά ονομάζουν κρίση αποτελεί το φαινόμενο της γενικευμένης μείωσης της κερδοφορίας τους. Είναι η συγκυρία κατά την οποία η (παγκοσμιοποιημένη πλέον) αγορά φτάνει σε ένα σημείο κορεσμού, και τα κέρδη δεν μοιράζονται με ικανοποιητικό ρυθμό για τα αφεντικά. Ο κορεσμός αυτός συνήθως προκύπτει όταν τουλάχιστον ένας βασικός κλάδος της οικονομίας φτάνει στο σημείο να παράγει πολλά περισσότερα από αυτά που πουλάει, και έτσι η συσσώρευση κεφαλαίου μετατρέπεται σε συσσώρευση εμπορευμάτων, υλικών και άυλων, για τα οποία καθίσταται αδύνατη η διοχέτευση στην αγορά.

Η συνταγή για το ξεπέρασμα μιας καπιταλιστικής κρίσης δεν είναι πάντοτε η ίδια. Εξαρτάται από το επίπεδο του ανταγωνισμού μεταξύ Κεφαλαίου-εργασίας (μεταξύ των υποτελών και των κυρίαρχων τάξεων), την εσωτερική συνοχή των κατώτερων τάξεων, αλλά και από τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς του Κεφαλαίου και των κρατών. Ο πόλεμος, τα μέτρα «λιτότητας», η πολεμική διαχείριση μιας πανδημίας αποτελούν (κάποιους) τρόπους για την «επαναφορά» από την «κρίση», και την εδραίωση του καπιταλιστικού οικοδομήματος σε βάθος χρόνου. Όταν καταφέρνει να επιβάλει τέτοιους τρόπους, ο καπιταλισμός σαφώς δεν αμφισβητείται (πόσο μάλλον δεν απειλείται), αντιθέτως σε κάθε περίπτωση βγαίνει «κερδισμένος», αφού ορίζονται με δυσμενέστερους όρους τόσο η εργατική δύναμη, όσο και το σύνολο της καθημερινής ζωής. Και είναι σε αυτό το σημείο που αποτυπώνεται με ακρίβεια το πραγματικό διακύβευμα της «κρίσης» για τους από πάνω: Η επιστροφή στην κανονικότητα της κερδοφορίας, με όποιο κόστος, από τη βίαιη φτωχοποίηση ολόκληρων κοινωνικών ομάδων, έως τον ξεριζωμό, τις σφαγές και τις λίστες του θανάτου.

Το παγκόσμιο περιβάλλον πριν την εμφάνιση της νόσου covid-19 περιλαμβάνει οξυμένους διακρατικούς ανταγωνισμούς, με ταυτόχρονη ανάδυση ακροδεξιών μορφωμάτων σε θέσεις εξουσίας, ή ως πλειοψηφίες εντός αντιπολιτευτικών σχηματισμών. Παράλληλα, εξεγέρσεις κλυδωνίζουν όλα τα μήκη του πλανήτη, από τον οικονομικό πνεύμονα του Χονγκ Κονγκ, τις μητροπόλεις της Χιλής, ως τη Ροζάβα στη Συρία, και τον γειτονικό μας Λίβανο. Στο ελληνικό έδαφος, ήδη πριν την άνοδο της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία, οι δείκτες έδειχναν πτωτική τάση, και ακόμα και κυβερνητικά στελέχη ανακοίνωναν πως είχαν λάβει υπόψη τους προβλέψεις για επερχόμενη ύφεση.

Η κρίση του ’08 συνεχίζεται. Δεν σταμάτησε όλα αυτά τα χρόνια. Ο καπιταλισμός σείεται από την ένταση του ανταγωνισμού των από πάνω, ενώ ταυτόχρονα αμφισβητείται από τις φλογερές αντιστάσεις των από κάτω.

Η πανδημία εμφανίστηκε σε μία συγκυρία ήδη βαθιάς κρίσης, αποτελώντας για τα αφεντικά ευκαιρία για την επιτάχυνσή της: Η διαχείριση της παγκόσμιας απειλής της υγείας έγινε στην κατεύθυνση εκτοπισμού των κοινωνικών αντιστάσεων, και παραγωγής συναίνεσης στις κρατικές πολιτικές. Ας διατυπώσουμε, λοιπόν, ξανά το αρχικό ερώτημα με διαφορετικό τονισμό, δίνοντας έμφαση σε κάθε επιμέρους σημείο. Σε συνθήκες παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης συμφέρει τον καπιταλισμό:

-να επιβάλει γενικευμένη κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε όλη την κοινωνική βάση, σχεδόν στο σύνολο των κρατών¹;

-να θυσιάσει ανθρώπινο δυναμικό, είτε ως «άμαχο πληθυσμό» και «κρέας για τα κανόνια», είτε ως «βαριά νοσούντες» ή/και «με υποκείμενα νοσήματα»;

-να καταστρέψει κομμάτι του κεφαλαίου, κυρίως του μικρού, είτε με τα γκρεμισμένα και ρημαγμένα από τις σφαίρες, τους όλμους και τις βόμβες κτίρια, είτε με τις χρεοκοπημένες και υπερχρεωμένες επιχειρήσεις που βάζουν λουκέτο λόγω της πανδημίας;

Και τέλος, η ανακατάταξη του συσχετισμού των παγκόσμιων δυνάμεων, που έπεται ενός πολέμου, τι σχέση έχει με την «Περιφερειακή Ολοκληρωμένη Οικονομική Εταιρική Συνεργασία» (RCEP), τη μεγαλύτερη οικονομική συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, που συνάφθηκε τον Νοέμβριο του 2020, εν μέσω «δεύτερου κύματος covid-19, και καλύπτει το 1/3 του παγκόσμιου ΑΕΠ, ισοδυναμώντας σε μέγεθος πληθυσμού 2,2 δις ανθρώπων²;

Ο αντίκτυπος που έχουν οι κρατικές επιλογές διαχείρισης της πανδημίας παγκοσμίως θυμίζει αυτόν ενός παγκοσμίου πολέμου. Οι εκατόμβες των νεκρών εξασφαλίζουν ότι όσοι απομένουν είναι απασχολήσιμοι, και με περισσότερες διαθέσιμες θέσεις εργασίας, ενώ ταυτόχρονα «πετιέται στα σκουπίδια» το περισσεύον δυναμικό. Η καταστροφή του αδύναμου κεφαλαίου, ξεμπουκώνει την οικονομία, αφήνοντας χώρο στις ισχυρές επιχειρήσεις όχι μόνο να αναπνεύσουν, αλλά να ενσωματώσουν τον χώρο που έμεινε ελεύθερος. Παράλληλα, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης με την κοινωνική συναίνεση που τη νομιμοποιεί, έχει στρώσει το έδαφος για περαιτέρω υποβάθμιση της εργατικής δύναμης, και της ποιότητας ζωής. Με αυτά ως δεδομένα, και υπό το πρίσμα της διεθνούς και διεθνοποιημένης οικονομίας, είναι σαφές πως όποιο κράτος (ή διακρατική συμμαχία) μπει καλύτερα στο νόημα του παιχνιδιού, επιβάλλεται αποδοτικότερα και στο πλαίσιο του οικονομικού ανταγωνισμού.

Για τα τυπικά, λοιπόν: Ναι η πολεμική διαχείριση της πανδημίας συμφέρει τον καπιταλισμό – και μόνο.

ΙΙ: Η πολιτική αντανάκλαση του lockdown στους διακρατικούς ανταγωνισμούς – Το παράδειγμα της Κίνας

Ήδη από την εμφάνιση της νόσου covid-19, και τις πρώτες ανησυχίες για την επικείμενη πανδημία, είδαμε τόσο στα μέσα ενημέρωσης, όσο και σε διάσπαρτα video στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στιγμιότυπα από τη διαχείριση που επέλεξε το κινέζικο κράτος. Με την επιστράτευση των τελευταίων τεχνολογιών, ακολούθησε στρατηγική καθολικής επιτήρησης του πληθυσμού του (που αριθμεί περί το 1,5 δις ανθρώπους), φτάνοντας στο σημείο drones να απαγορεύουν σε άτομα να βγαίνουν στο μπαλκόνι, ή να διενεργούν ελέγχους μετακίνησης σε μπλόκα για αυτοκίνητα. Ο ραγδαίος περιορισμός των κρουσμάτων³ είναι ενδεικτικός για την επιτυχημένη εφαρμογή αυτής της στρατηγικής. Ο βαθμός πειθάρχησης ενός τόσο μεγάλου πληθυσμού είναι αξιοθαύμαστος και συνάμα τρομακτικός…

Είναι σημαντικό το γεγονός πως -ακόμα και στη συνθήκη του lockdown- το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του πληθυσμού συνέχισε να εργάζεται. Το έδαφος ήταν ήδη στρωμένο: Από τη μία, η διάρθρωση του εργασιακού περιβάλλοντος στην Κίνα⁴, και απ’ την άλλη ο βαθμός ενσωμάτωσης της ηλεκτρονικής επιτήρησης στην κοινωνική ζωή της χώρας⁵, με προηγμένες τεχνολογίες να αποτελούν κομμάτι και της εργασιακής καθημερινότητας, υποδεικνύοντας γιατί η μετάβαση στην τηλεργασία εξελίχτηκε σχετικά ανεμπόδιστα. Πρέπει να αναγνωρίσουμε πως ένα τόσο γιγαντιαίο εργατικό δυναμικό, υπό αυστηρή επιτήρηση και σε πλήρη πειθάρχηση, αποδίδει αντίστοιχα γιγαντιαία ισχύ στο κράτος που έχει καταφέρει να το πειθαρχήσει, και στο τμήμα του κεφαλαίου με το οποίο συνεργάζεται.

Στο πλαίσιο των οξυμένων διακρατικών ανταγωνισμών, η επιτυχημένη εφαρμογή του lockdown στις ανεπτυγμένες ασιατικές χώρες είναι ένδειξη κρατικής ισχύος. Είναι πρόκληση προς όλα τα κράτη, που φιλοδοξούν να ανταγωνιστούν στα ίσια τον κινέζικο κολοσσό, να κάνουν το ίδιο με το μικρότερο κόστος – η αποτυχία τους όμως θα σημάνει την αδυναμία τους.

Καλαμίτσης Αρκουδέας

Η «πανούκλα» του Καμύ, ένα κλασικό λογοτεχνικό βιβλίο, στις μέρες μας έγινε αναμενόμενα επίκαιρο. Παραδόξως όμως, το βιβλίο αυτό πραγματεύεται την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης λόγω του πολέμου, μέσα από μια αλληγορική αφήγηση.
«να υπογραμμιστεί πως το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ασίας-Ειρηνικού-Ωκεανίας έχει καταφέρει μέχρι τώρα να προστατεύσει την οικονομική ανάκαμψή του χάρη στον επιτυχή έλεγχο της εξάπλωσης της πανδημίας»… https://www.skai.gr/news/finance/rcep-ayti-einai-megalyteri-emporiki-symfonia-tou-kosmou-xoris-eyropi-ipa
Πριν την έλευση του Μάη (2020), ο αριθμός των κρουσμάτων στην ηπειρωτική Κίνα είχε πέσει, με μέσο όρο κρουσμάτων ανά ημέρα τις λίγες εκατοντάδες, ενώ πλέον ο μέσος όρος έχει παγιωθεί στα 114 κρούσματα ανά ημέρα. Τα νούμερα είναι αστεία, αν τα συγκρίνουμε με της Ελλάδας, που ο πληθυσμός της αντιστοιχεί σε λιγότερο από το 1% των κατοίκων της Κίνας.
Ο ασιατικός κινηματογράφος το έχει αποτυπώσει με τον καλύτερο τρόπο: Θυρίδες-κουτάκια μέσα στα τηλεφωνικά κάτεργα, πλήρως εντατικοποιημένες γραμμές παραγωγής, μικρές επαναλαμβανόμενες κινήσεις για ώρες, «εργασιομανία», σωματική και ψυχολογική κατάρρευση. Παρόμοιο φαίνεται και το μοντέλο κατοικίας, στο οποίο έχει πρόσβαση η κινέζικη εργατική τάξη. Σπίτια-κουτάκια που στριμώχνουν πολλές χρήσεις σε λίγα τετραγωνικά. Η ασφυξία της εργασίας και της κοινωνικής ζωής είναι -μεταξύ άλλων και- «χωροθετημένη».
Με την πιλοτική χρήση ακόμα και συστημάτων «βαθμολόγησης των κοινωνικών επιδόσεων», με βάση τις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.