Απορρύθμιση, απελευθέρωση, άλλα λόγια ν’ αγαπιόμαστε

Και όλα τα βλέμματα στράφηκαν ξαφνικά στο Καζακστάν, στη «χώρα των περιπλανώμενων». Τα γεγονότα που εκτυλίσσονται από τις 2 Ιανουαρίου ενισχύουν την πεποίθηση πως έχουμε μεταβεί πλέον επίσημα στην ιστορική εκείνη περίοδο, όπου το νεοφιλελεύθερο μοντέλο διαχείρισης των ενεργειακών πόρων αποτελεί τον βασικό πυλώνα αποσταθεροποίησης μιας εύρυθμης, ειρηνικής και ευημερούσας κοινωνικής αναπαραγωγής, σε παγκόσμιο επίπεδο. Η απορρύθμιση και η εντεινόμενη απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας θεωρούνται μονόδρομος ως προς την καπιταλιστική ολοκλήρωση, και προωθούνται με ζέση από όλες τις διακυβερνητικές δομές ανά τον πλανήτη, είτε σε εθνικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο. Το μουχλιασμένο πτώμα του Μίλτον Φρίντμαν χαμογελάει, καθώς επικράτησε τελικά ο ανορθολογισμός και οι ανεδαφικές θέσεις της σχολής του Σικάγο. Όλος ο κόσμος μια Χιλή του Πινοσέτ.

Ιστορικά, η διαχείριση των ενεργειακών πόρων είχε ανέκαθεν αυτόν τον χαρακτήρα του συγκεντρωτισμού, κυρίως λόγω της περιορισμένης γεωγραφικής κατανομής των σημαντικότερων εξ αυτών, και της ανάγκης για άμεσο έλεγχό τους. Στον ευρωπαϊκό χώρο διαδραματίστηκαν ενδεχομένως και τα πρώτα βήματα ως προς τη διαμόρφωση και την επικράτηση αυτού του χαρακτήρα. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιτυγχάνει την εδαφική περιχαράκωση διευρυμένου μέρους της γηραιάς ηπείρου, δημιουργώντας ταυτόχρονα μέσω της νομισματικής της πολιτικής μια ενοποιημένη αγορά, με ένα εκ των ακριβότερων εμπορευμάτων της να εντοπίζεται στα κορμιά των σκλαβωμένων πληθυσμών που αντιτάχθηκαν στην πολεμική μηχανή του Imperio Romano. Κινούμενοι χρονικά εγγύτερα στο παρόν, εντοπίζουμε τις αποφάσεις εκείνες που προωθήθηκαν με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (η τρέχουσα αυτοκρατορική δομή της ηπείρου), έχοντας ως στόχο την επικράτηση μιας εξουσιαστικής πραγματικότητας στον τομέα της παραγωγής και διάθεσης ενέργειας. Η υπερδομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μένοντας πιστή στους αξιακούς της κανόνες, διασφαλίζει την εύρυθμη αναδίπλωση των σχέσεων εκμετάλλευσης που ωφελούν τις κατά τόπους ολιγαρχίες της.

Ακολουθώντας το παράδειγμα της Μ. Βρετανίας και της Νορβηγίας, οι οποίες πρωτοστάτησαν ως χώρες με την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειάς τους (η Μ. Βρετανία κάνει την αρχή το 1989, επί Θάτσερ, με τη δημιουργία της National Grid Company και τον διαχωρισμό του συστήματος μεταφοράς από το σύστημα παραγωγής ενέργειας, και η Νορβηγία ακολουθεί με τον Ενεργειακό Νόμο του 1991 που διαχωρίζει την απελευθερωμένη παραγωγή, το δίκτυο μεταφοράς το οποίο ρυθμίζεται ως φυσικό μονοπώλιο, και τη διανομή, στην οποία πλέον εισάγεται ο ανταγωνισμός), η Ε.Ε. θεσπίζει την Ευρωπαϊκή Οδηγία για την Ενέργεια στις 19 Φεβρουαρίου του 1997, θέτοντας ένα χρονικό περιθώριο δύο ετών ως προς την υιοθέτησή της από τις κατά τόπους εθνικές νομοθεσίες των κρατών μελών της. Βασική επιδίωξη ήταν, αρχικώς, η ανεξαρτητοποίηση των τριών τομέων της παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, το λεγόμενο “unbundling”. Περαιτέρω, η κατάργηση αποκλειστικών δικαιωμάτων εταιριών που δραστηριοποιούνταν στους εν λόγω τομείς, καθώς επίσης και η ελεύθερη πρόσβαση στο δίκτυο μεταφοράς και τροφοδοσίας από εξωτερικούς συνεργάτες. Η λογική πίσω από αυτές τις κινήσεις ήταν ότι μέσω αυτών θα υπήρχε η δυνατότητα δημιουργίας δύο ανταγωνιστικών αγορών εντός της Ένωσης, μία της παραγωγής και τροφοδοσίας και μια της μεταφοράς ενέργειας, εξασφαλίζοντας έτσι μια πιο δίκαιη κατανομή των κερδών μεταξύ των επενδυτών-παραγωγών και των πελατών του συστήματος. Το κλασσικό νεοφιλελεύθερο αφήγημα περί εξισορρόπησης των τιμών της απελευθερωμένης αγοράς μέσω των αόρατων μηχανισμών της, οι οποίοι αυτορυθμίζονται με γνώμονα πάντα την μεγιστοποίηση του οφέλους τόσο για τον παραγωγό όσο και για τον καταναλωτή.

Την αρχική δέσμη μέτρων για την απελευθέρωση της ηλεκτρικής ενέργειας (εγκρίθηκε το 1996) και του φυσικού αερίου (εγκρίθηκε το 1998), ακολούθησαν περαιτέρω δεσμεύσεις και ενέργειες. Το 2003 υιοθετούνται περαιτέρω οδηγίες που σχετίζονται με την απελευθέρωση της αγοράς του φυσικού αερίου τόσο για βιομηχανικούς όσο και για οικιακούς καταναλωτές. Συνεχίζοντας, το 2009 εγκρίνονται μέτρα τα οποία θεωρείται ότι αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για την υλοποίηση της εσωτερικής αγοράς ενέργειας της Ένωσης. Επιπρόσθετα, τον Ιούνιο του 2019 ενσωματώνεται δέσμη αποφάσεων που αποτελείται από μια οδηγία για την ηλεκτρική ενέργεια (2019/944/ΕΕ), και τρείς κανονισμούς: Τον κανονισμό για την ηλεκτρική ενέργεια (2019/943/ΕΕ), τον κανονισμό για την ετοιμότητα αντιμετώπισης κινδύνων (2019/941/ΕΕ) και τον κανονισμό για τον Οργανισμό Συνεργασίας των Ρυθμιστικών Αρχών Ενέργειας (ACER) (2019/942/EE), o οποίος αποτελεί πλέον και τη ρυθμιστική αρχή για θέματα ενέργειας σε επίπεδο Ένωσης. Μέσω αυτών, δόθηκε έμφαση στην ανάπτυξη ΑΠΕ, και στη δημιουργία του πλαισίου εκείνου που θα διευκολύνει τις επενδύσεις ως προς αυτόν τον τομέα. Η τελευταία δέσμη μέτρων δημοσιεύτηκε στις 14 Ιουλίου 2021, με σκοπό να ευθυγραμμιστούν οι ενεργειακοί στόχοι της Ε.Ε., με τις επιδιώξεις της σχετικά με το κλίμα, για το 2030 και 2050. Εξετάζοντας με περισσότερη προσοχή αυτό το γραφειοκρατικό Λεβιάθαν και τις αποφάσεις που το απαρτίζουν, βλέπουμε ότι η ουσιαστική επιδίωξη ήταν και είναι η δημιουργία ενός μοντέλου κρατικής διαχείρισης του κόστους, και ιδιωτικοποίησης του κέρδους σε ό,τι αφορά την παραγωγή και διάθεση ηλεκτρικής ενέργειας.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, αυτή η πραγματικότητα εκφράστηκε κυρίως μέσω της απορύθμισης και σταδιακής ιδιωτικοποίησης της ΔΕΗ. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε συμπύκνωσε όλες τις αποτυχημένες πρακτικές ιδιωτικοποιήσεων παγκοσμίως. Σε πρώτη φάση επιδοτήθηκε η ιδιωτική πρωτοβουλία, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να υπάρχουν 22 εταιρείες πάροχοι (εκ των οποίων η μόνη απολύτως δημόσια είναι η θυγατρική των ΕΛΤΑ) και 8 κύριοι παραγωγοί. Στη συνέχεια διαχωρίστηκε η παραγωγή από τη μεταφορά, διανομή και συντήρηση του δικτύου, και θεσμοθετήθηκε το ενεργειακό χρηματιστήριο, στο οποίο συνδυάζονται όλοι οι κίνδυνοι αποσταθεροποίησης του δικτύου με όλα τα μειονεκτήματα της εισαγωγής μιας χρηματοπιστωτικής λογικής στη διαχείριση ενός αγαθού. Μέσω αυτού, ο παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας επιλέγει βάσει οικονομικών κριτηρίων σε ποια μέθοδο παραγωγής θα στραφεί, όταν αυτή η επιλογή θα έπρεπε να στηρίζεται στη ζήτηση, τις απαιτήσεις του δικτύου και τη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας του. Με αρωγό το Κράτος και τις οδηγίες της Ε.Ε., οι κεφαλαιοκράτες της χώρας μας κατάφεραν να διασφαλίσουν το 49% της ΔΕΗ, μέσω μετοχών τις οποίες απέκτησαν στο 1/20 της πραγματικής τους αξίας. Έπειτα, εξασφάλισαν το δικαίωμα να κατασκευάσουν δικές τους μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με χρήση φυσικού αερίου, κίνηση η οποία μάλιστα επιδοτήθηκε. Στην πορεία, απαίτησαν και εξασφάλισαν από το κράτος το να αγοράζουν ρεύμα από τη ΔΕΗ για τις δικές τους ανάγκες, και να πουλάνε το δικό τους στη ΔΕΗ σε τριπλάσια τιμή, το οποίο επιτεύχθηκε μέσω του Χρήστου Φώλια (υφυπουργός Οικονομίας και Οικονομικών από τον Μάρτιο του 2004 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2007, υπουργός Ανάπτυξης από τον Σεπτέμβριο του 2007 μέχρι τον Ιανουάριο του 2009) και με εντολή Κωνσταντίνου Καραμανλή, όπου μέσα σε ένα βράδυ μετατράπηκαν οι άδειές τους από άδειες αυτοπαραγωγού σε συμπαραγωγού. Στη συνέχεια διασφάλισαν ότι θα πληρώνονται όταν τα εργοστάσια τους δεν θα δουλεύουν (θεσμοθέτηση των Αποδεικτικών Διαθεσιμότητας Ισχύος) και ότι θα μπορούν να λαμβάνουν φόρους κατά το δοκούν (περίπτωση Energa και Hellas Power). Επιπρόσθετα, αγόρασαν τις επικερδείς δραστηριότητες της εταιρείας μέσω της διάσπασης της σε επιμέρους δομές. Ακολούθησε η εφεύρεση των ΝΟΜΕ, οι οποίες είναι δημοπρασίες ενέργειας, έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι θα μπορούσαν να αγοράζουν ενέργεια σε τιμή κόστους, και μάλιστα σύμφωνα με το κόστος της φθηνότερα παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας, της υδροηλεκτρικής. Τέλος, διασφάλισαν, μέσω της επιβαλλόμενης μνημονιακής νομοθεσίας, τον εξαναγκασμό της ΔΕΗ ως προς την παράδοση του 50% του πελατολογίου της σε ιδιώτες παρόχους.

Επιστρέφοντας σε μια πιο μακροσκοπική ανάλυση και με επίκεντρο την Ευρώπη, την παρούσα περίοδο λαμβάνει χώρα μια οικονομική κρίση η οποία έχει ως αφετηρία την άνοδο των τιμών ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο χαρακτήρας του φαινομένου θεωρείται ιδιαιτέρως προβληματικός, καθώς έχει έντονες δημοσιονομικές προεκτάσεις, με αυξανόμενο αριθμό κρατών μελών της Ένωσης να υφίστανται δημοσιονομικές πιέσεις που επηρεάζουν όλο το φάσμα της οικονομίας τους. Οι όποιες προτάσεις για θεσμοθετημένες παρεμβάσεις στο πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς ενέργειας, έτσι ώστε να επιτευχθεί μια κάποια μείωση του κόστους παραγωγής, η οποία θα επέφερε μια συνεπακόλουθη μείωση της χρέωσης των καταναλωτών, απορρίφθηκαν. Η αιτιολόγηση ήταν ότι κάτι τέτοιο θα υπονόμευε τη διαδικασία ενοποίησης της ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρισμού. Παρατηρείται προς το παρόν τετραπλασιασμός των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας και πενταπλασιασμός των τιμών φυσικού αερίου. Η βιομηχανία αντιμετωπίζει μια άνοδο του κόστους παραγωγής της, 20% – 40%, κάτι το οποίο θεωρείται μη βιώσιμο. Οι εκτιμήσεις των ειδικών συγκλίνουν στο ότι θα υπάρξει μια σταδιακή εξισορρόπηση των τιμών προς τα πάνω (σε σχέση με τα επίπεδα προ της παρούσας κρίσης), της τάξης των 50-60 ευρώ / MWh. Και στον ορίζοντα διαφαίνεται η επιρροή στην παγκόσμια αγορά τροφίμων.

Μια προσεκτική εξέταση του ζητήματος μάς καθοδηγεί στο να θεωρήσουμε δύο παράγοντες ως τους κύριους για την εμφάνιση της εν λόγω κρίσης. Αρχικώς, η προχειρότητα με την οποία η Ένωση πραγματώνει τη μετάβασή της στην Πράσινη Ανάπτυξη και την απανθρακοποίηση της οικονομίας της, την έχει εγκλωβίσει στην αυξανόμενη χρήση φυσικού αερίου, το οποίο προμηθεύεται ως επί το πλείστον από τη Ρωσία μέσω του αγωγού Nord-Stream 2, του οποίου η ροή προσφάτως έχει σχεδόν εκμηδενιστεί, καθώς η Ρωσία έχει να καλύψει δικές της αυξανόμενες εσωτερικές ανάγκες, αλλά αποφάσισε επίσης και να ανακατευθύνει ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής της προς την Πολωνία, η οποία πλήττεται από έναν εξαιρετικά δριμύ χειμώνα. Προφανώς και υφίσταται και μια αξιοποίηση του αγωγού ως μοχλού πίεσης, εκ μέρους της Ρωσίας, σχετικά με τις επιδιώξεις της στην περιοχή της Ουκρανίας, αλλά και γενικά. Η αυξανόμενη τιμή του φυσικού αερίου, τη στιγμή που η ζήτηση του έχει αυξηθεί λόγω της επαναλειτουργίας των οικονομικών δραστηριοτήτων μεγάλων χωρών καταναλωτών, καθώς και η ταυτόχρονη μείωση της διαθεσιμότητάς του, σε συνδυασμό με την απόφαση εκ μέρους Γαλλίας και Γερμανίας για απενεργοποίηση σημαντικού αριθμού πυρηνικών εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρισμού, έχει δημιουργήσει ένα εκρηκτικό κοκτέιλ αποσταθεροποίησης των τιμών ενέργειας. Υποβοηθητικά ως προς αυτή την αποσταθεροποίηση λειτουργεί και η αυξανόμενη απορρύθμιση που περιγράψαμε παραπάνω, με την εναπόθεση της ευθύνης για τη διαμόρφωση της αγοράς σε ιδιωτικά συμφέροντα που κινούνται κερδοσκοπικά και με γνώμονα το όφελος.

Για άλλη μια φορά αναδεικνύονται η ταξική διάσταση της οικονομίας μας, καθώς και η διάθεση για περαιτέρω εμβάθυνση του χάσματος ανάμεσα σε φτωχά και πλούσια στρώματα. Η ενέργεια, όπως τόσα άλλα δημόσια αγαθά, γίνεται όπλο στα χέρια των κεφαλαιοκρατών, με μόνο θύμα τον εργαζόμενο λαό.

Mambo Tango

Σύνδεσμοι: