Οι αγέλαστες πέτρες των Ανάργυρων Φλώρινας

Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο

~Νίκος Γκάτσος

Εισαγωγή

Στο αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ «Αγέλαστος Πέτρα» του Φίλιππου Κουτσάφτη, ο σκηνοθέτης,  ανάμεσα σε άλλες σκηνές που περιγράφουν την περιβαλλοντική καταστροφή που συντελείται στην Ελευσίνα, μας δείχνει μπουλντόζες να μπαζώνουν αρχαίους παιδικούς τάφους για να χτιστούν πολυκατοικίες. Η πολιτιστική και περιβαλλοντολογική ευαισθησία της ΔΕΗ στους Ανάργυρους Φλώρινας κινείται σε γενικές γραμμές στα ίδια επίπεδα. Αυτά τα επίπεδα καθορίζονται από την ίδια την ιδεολογία της ανάπτυξης, η οποία εύκολα μπορεί να συνοψιστεί στις εξής φράσεις: τσιμεντένια κλουβιά, αστικά τέρατα, ερημοποιημένες περιοχές, μαύρος ουρανός, πνευμονοκονίαση, καρκίνος, αιθαιλομίχλη. Πέρα από τους εν εξελίξει κοινωνικούς περιβαλλοντικούς αγώνες, όπως αυτοί που λαμβάνουν χώρα στις Σκουριές ή ενάντια στις ΒΑΠΕ στην Κρήτη, υπάρχουν και οι περιοχές των ηττημένων αγώνων ή ακόμα χειρότερα των αγώνων που δεν δόθηκαν ποτέ – και εκεί υπάρχει καμένη γη. Παραθέτουμε εδώ μια συνέντευξη με έναν πρώην εργαζόμενο αρχαιολόγο στους Ανάργυρους Φλώρινας σχετικά με το συνεχές περιβαλλοντικό, πολιτιστικό και κοινωνικό έγκλημα που συντελείται από το εκεί εργοστάσιο της ΔΕΗ.

Συνέντευξη

Καταρχάς θα ήταν καλή μια περιγραφή σχετικά με το πώς βρέθηκες να εργάζεσαι εκεί, όπως και ποιες ήταν οι αρμοδιότητές σου.

Η εταιρεία που είχε αναλάβει τις ανασκαφές (υπό την επίβλεψη της τότε ΚΘ’ εφορείας προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων) αναζητούσε προσωπικό μέσω προκήρυξης που είχε αναρτήσει σε ιστοσελίδες αναζήτησης εργασίας, όπως το skywalker. Έστειλα το βιογραφικό μου (όπως και πολλοί  άλλοι συνάδελφοι) κα με κάλεσαν να αναλάβω εργασία υπογράφοντας ατομική σύμβαση αορίστου χρόνου. Στο τηλέφωνο μας έλεγαν ότι οι εργασίες θα διαρκούσαν γύρω στους 2 μήνες, αλλά συνήθως για την πλειοψηφία των εργαζομένων σταματούσαν τέλη Νοέμβρη με αρχές Δεκέμβρη λόγω του βαρύ χειμώνα που χαρακτηρίζει την περιοχή. Κάποιοι, εργάτες και αρχαιολόγοι, απολύονταν και σε σύντομο χρονικό διάστημα (κάποιες φορές μέσα σε λίγες μέρες από την πρόσληψή τους) για άγνωστους σε μας τους υπόλοιπους λόγους. Η ιεραρχία των αρχαιολόγων είχε ως εξής: Υπεύθυνοι όλων και κάτω από τον προϊστάμενο βρίσκονταν οι επόπτες (2 με 3 άτομα) οι οποίοι έπαιρναν 500 ευρώ παραπάνω από εμάς τους υπόλοιπους, οι τομεάρχες (κάτω από 10 άτομα) οι οποίοι έπαιρναν 200 ευρώ περισσότερα και οι απλοί αρχαιολόγοι (γύρω στα 60 με 80 άτομα). Η επιλογή των τομεαρχών και των εποπτών γινόταν με άγνωστα σε εμάς τους υπόλοιπους κριτήρια. Σίγουρα, όμως, δεν είχαν να κάνουν με τη συνολική ανασκαφική εμπειρία και το ακαδημαϊκό επίπεδο (μεταπτυχιακό – διδακτορικό – δημοσιεύσεις).

Μπορείς να μας κάνεις μια περιγραφή της περιοχής;

Το χωριό «Ανάργυροι» ανήκει στον δήμο Αμυνταίου της Περιφερειακής Ενότητας Φλώρινας και με βάση αυτό ονομάζονται η περιοχή και οι τομείς που πραγματοποιούνται σωστικές ανασκαφικές εργασίες σε μικρή απόσταση από αυτό (π.χ. Ανάργυροι ΧΙ, Ανάργυροι ΧΙΙα). Ο χώρος όπου πραγματοποιούνται οι αρχαιολογικές έρευνες βρίσκεται σε περιοχή επέκτασης του λιγνιτωρυχείου Πεδίου Αμυνταίου της ΔΕΗ Α. (στην οποία και παραδίδονται τα τμήματα στα οποία έχουν τελειώσει οι έρευνες) και σε μικρή απόσταση από την πόλη της Πτολεμαΐδας. Πρόκειται για μία ως επί το πλείστον πεδινή περιοχή όπου έχουν ανασκαφεί τα τελευταία χρόνια προϊστορικοί λιμναίοι [1] οικισμοί (6.500- 6800 π.Χ.) αποτελώντας τη μεγαλύτερη σε ευρωπαϊκό επίπεδο σωστική παρέμβαση σε τέτοιους οικισμούς.

Ποιες είναι οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της λειτουργίας του εργοστασίου είτε στους κατοίκους της περιοχής, είτε στους εργάτες;

Η περιοχή αυτή ανήκει στη Ζώνη Επιρροής του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας και θεωρείται η πιο βεβαρημένη περιβαλλοντικά της χώρας, με σημαντικές αλλοιώσεις στο φυσικό περιβάλλον και τη δομή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, λόγω της εξόρυξης, μεταφοράς και καύσης του λιγνίτη στα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής που βρίσκονται εγκατεστημένα εκεί. Τα ορυχεία τα οποία εκμεταλλεύεται η ΔΕΗ (μοιάζουν με τεράστιους κρατήρες) έχουν βάθος πολλές φορές έως και 50μ.  Αρκετά χωριά δε, όπως οι Ανάργυροι και η Μαυροπηγή, έχουν εγκαταλειφθεί ούτως ώστε να μπορέσει η ΔΕΗ να εκμεταλλευθεί το κοίτασμα που βρίσκεται στο έδαφος ακριβώς από κάτω τους. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με έρευνες, όπως για παράδειγμα της Μονάδας Αιμοστατικής της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ, 7 στους 10 θανάτους στην ευρύτερη περιοχή της Πτολεμαΐδας οφείλονται σήμερα σε καρκίνο ή σε θρομβοεμβολική νόσο (έμφραγμα, εγκεφαλικό, πνευμονική εμβολή) εξαιτίας της μακρόχρονης παραμονής των ηλεκτροπαραγωγών μονάδων στην περιοχή.

Μπορείς να αναφέρεις το μέγεθος της πολιτιστικής καταστροφής που συντελείται εξαιτίας της λειτουργίας του εργοστασίου στην περιοχή; Θέλεις να μας αναφέρεις συγκεκριμένα περιστατικά;

Εξαιτίας της πίεσης που ασκείται από τη ΔΕΗ και τους εκάστοτε εργολάβους στην εποπτεύουσα εφορεία αρχαιοτήτων, οι ρυθμοί της σωστικής ανασκαφής [2] είναι γρηγορότεροι από όσο θα έπρεπε και οι απαιτήσεις σχεδόν πάντα παράλογες. Επιπλέον, έχουν καταχωθεί ή καταστραφεί αρκετά σημεία με σημαντικό αρχαιολογικό υλικό ούτως ώστε να παραδοθούν κάποιοι τομείς όσο γίνεται πιο γρήγορα στη ΔΕΗ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εύρεση ενός χαυλιόδοντα από μαμούθ, ο οποίος ξανασκεπάστηκε χωρίς να ενημερωθούν οι παλαιοντολόγοι για την ύπαρξή του για να μην καθυστερήσει η παράδοση του συγκεκριμένου τομέα στον οποίο ανήκε. Επίσης, ένα άλλο τμήμα όπου είχαν εντοπιστεί στο έδαφος πασσαλότρυπες από ξύλινους πασσάλους θεμελίωσης προϊστορικών λιμναίων εγκαταστάσεων, λέγεται ότι παραδόθηκε στη ΔEH παρά τις αντιρρήσεις της επιστημονικής ομάδας, αντιρρήσεις που είχαν να κάνουν με τη μοναδικότητα και τη σπουδαιότητά  του όχι μόνο με βάση τα ελληνικά, αλλά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Γενικά, ευρήματα που έχουν  να κάνουν με ίχνη κατοίκησης ή χρήσης του χώρου κατά την αρχαιότητα (π.χ. τάφοι, αποθέτες [3], τάφροι, αποτυπώματα οικιών, πασσαλότρυπες) αντί να είναι προσβάσιμα σε ντόπιους και μη επισκέπτες, ούτως ώστε να έχουν μια ιδέα και να μπορούν να θαυμάσουν ένα κομμάτι της ιστορίας της περιοχής, καταστρέφονται κατά τη διαδικασία εξόρυξης του λιγνίτη.

Σε τι καθεστώς δουλεύουν οι εργαζόμενοι;

Όλοι οι εργαζόμενοι (αρχαιολόγοι και εργάτες) εργάζονταν κάτω από συνθήκες υπερβολικής και αναίτιας πίεσης, καθώς και εκφοβισμού τόσο από τους υπεύθυνους αρχαιολόγους, όσο και από τους επιβλέποντες των εργολάβων και της ΔΕΗ.  Οι εργασίες  σπανίως σταματούσαν κατά τη διάρκεια του καύσωνα ή των χαμηλών και υπό το μηδέν θερμοκρασιών του χειμώνα, παρ’ ότι τα στέγαστρα που είχαν τοποθετηθεί για την προστασία των εργαζομένων δεν ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις των συνθηκών κάτω από τις οποίες γίνονταν οι ανασκαφικές έρευνες. Όσοι δυσκολεύονταν  να εργαστούν με τους ρυθμούς αυτούς και κάτω από αυτές τις συνθήκες απειλούνταν με απόλυση. Επίσης, τα μεροκάματα των εργατών ήταν πολύ χαμηλά (από 18 ευρώ τη μέρα έως 26 με 27 ευρώ, ανάλογα με την εταιρεία), ενώ πολλές φορές είχαμε θέμα με τα ένσημα διότι δεν μας κολλούσαν τα σωστά. Μέτρα ασφαλείας (όπως μάσκες, κράνη, ειδικά παπούτσια, ομπρέλες, τέντες, ασθενοφόρο) παρά την τεράστια έκταση του εργοταξίου και τις δύσκολες συνθήκες εργασίας, είτε δεν υπήρχαν, είτε ήταν ελάχιστα και δεν κάλυπταν ούτε τις βασικές ανάγκες, όπως για παράδειγμα η μη ύπαρξη γιατρού. Η οποιαδήποτε δε σχετική νύξη αντιμετωπιζόταν με απάθεια από τους υπεύθυνους.  Επίσης, η εταιρεία δεν είχε ορίσει ούτε μηχανικό ασφαλείας ούτως ώστε να επιβλέπει τις εργασίες και να εντοπίζει και να αναφέρει τις οποιεσδήποτε ελλείψεις σε αυτόν τον τομέα. Για παράδειγμα, οι ομπρέλες που μας παρείχαν (όταν μας τις παρείχαν) ήταν τόσο λίγες που πάρα πολλοί δούλευαν απροστάτευτοι από τον ήλιο ακόμα και όταν η θερμοκρασία έφθανε τους 37 C. Επίσης, μας υποχρέωναν πολλές φορές να εργαστούμε υπερβολικά κοντά στο όρυγμα [4] και εντός της επικίνδυνης ζώνης τη στιγμή που υπήρχε κίνδυνος να υποχωρήσει το  έδαφος ανά πάσα στιγμή. Η δε ΔΕΗ κανά 2 φορές είχε βάλει μπροστά το μηχάνημα εξόρυξης όταν ήμασταν και εμείς παρόντες στον τομέα, παρ’ ότι απαγορευόταν, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη σωματική μας ακεραιότητα. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι η συμπεριφορά ακόμα και των απλών αρχαιολόγων απέναντι στους εργάτες  ήταν τις περισσότερες φορές απαράδεκτη . Όχι μόνο τους υποχρέωναν οι προϊστάμενοί τους να μην τους συναναστρέφονται κατά τη διάρκεια του διαλείμματος, αλλά τους πίεζαν κιόλας να τους φέρονται σα να  μην είχαν αξία σαν άνθρωποι και πολύ υποτιμητικά. Επιπρόσθετα, κάποιοι  από τους υπεύθυνους αρχαιολόγους έβαζαν αρκετούς αρχαιολόγους και εργάτες να τους δίνουν αναφορά σχετικά με το τι συζητούσαν οι υπόλοιποι εντός και εκτός  δουλειάς, ποιος κάνει παρέα με ποιον, τι λάθη έκαναν  κ.τ.λ.

Υπάρχει κάποιου είδους σωματείο ή έστω κάποια προσπάθεια να φτιαχτεί;

Οι αρχαιολόγοι είχαμε επίσημο σωματείο, τον ΣΕΚΑ (Σύλλογος Έκτακτων Αρχαιολόγων), το οποίο μας στήριζε όποτε του το ζητούσαμε, παρ’ ότι είχε κατά καιρούς τη δική του ατζέντα. Οι εργάτες απ’ όσο γνωρίζω δεν άνηκαν σε κάποιο σωματείο, ενώ όταν προσπάθησαν να δημιουργήσουν κάτι σχετικό, πολλοί από τους πρωτεργάτες της κίνησης αυτής απολύθηκαν.

Τι εθνικότητας είναι οι εργαζόμενοι και ποια είναι η σχέση μεταξύ τους;

Οι αρχαιολόγοι ήμασταν ως επί το πλείστον ελληνικής καταγωγής. Οι εργάτες ήταν όλοι από τις γύρω περιοχές (π.χ. Φλώρινα, Πτολεμαΐδα, Αμύνταιο, Λέχοβο) και ήταν αλβανικής, ελληνικής και σλαβικής καταγωγής. Οι σχέσεις μεταξύ τους ήταν ως επί το πλείστον καλές. Υπήρχαν βέβαια και αυτοί που αντιμετώπιζαν ρατσιστικά τους άλλους και δεν ήθελαν να δουλεύουν μαζί τους, αλλά δεν αποτελούσαν την πλειοψηφία.

Ποια είναι η σχέση του εργοστασίου με τους κατοίκους των γύρω χωριών;

Όσοι εργάζονταν και εργάζονται στα εργοτάξια του Αμυνταίου, καθώς και στα ίδια τα λιγνιτωρυχεία της ΔΕΗ είναι κάτοικοι (κυρίως οι εργάτες – οι αρχαιολόγοι όχι τόσο) των γύρω χωριών και πόλεων (π.χ. Πτολεμαίδα, Φλώρινα, Άγιος Παντελεήμονας). Η δε πρόσληψη των εργατών λειτουργούσε μέχρι και το 2015 εξυπηρετώντας πελατειακές σχέσεις  μεταξύ αυτών και των διαφόρων δημάρχων και δημόσιων φορέων  του νομού, κάποιοι από τους οποίους συμμετείχαν στα έργα και ως εργολάβοι. Ανάλογα δε με την εκάστοτε ανάδοχο εταιρεία γίνονταν και οι αντίστοιχες προσλήψεις εργατικού προσωπικού από συγκεκριμένες περιοχές.

Υπάρχουν αλλαγές στη λειτουργία του εργοστασίου τα τελευταία χρόνια;

Ουσιαστικές αλλαγές δεν υπάρχουν στην λειτουργία των εργοταξίων τα τελευταία χρόνια, εκτός ίσως από την πρόσληψη του προσωπικού που από το 2014 και μετά γίνεται ως επί το πλείστον μέσω ΑΣΕΠ και η κατάταξη των υποψηφίων με βάση τα μόρια του καθενός. Η εκάστοτε εταιρεία, η ΔΕΗ, καθώς και η ίδια η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας εξακολουθούν να δημιουργούν προβλήματα στους εργαζόμενους (αρχαιολόγους και εργάτες). Για παράδειγμα, το 2016 η καταβολή των δεδουλευμένων αργούσε έως και 4 μήνες, με αποτέλεσμα το προσωπικό να προβεί σε δυναμικές και μαζικές κινητοποιήσεις [5].

 

Υποσημειώσεις

[1] Οικισμοί που δημιουργήθηκαν μέσα ή κοντά σε λίμνες και βαλτώδεις εκτάσεις

[2] Η σωστική ανασκαφή πραγματοποιείται όταν το πεδίο έχει ήδη διαταραχθεί, π.χ. από διάβρωση ή την ανάγκη οικοδόμησης και ο χρόνος είναι εξαιρετικά περιορισμένος

[3] Χώρος στο έδαφος όπου οι αρχαίοι απέθεταν ή αποθήκευαν αντικείμενα που θεωρούνταν ιερά ή είχαν κάποιου είδους αξία αλλά πλέον δεν χρησιμοποιούνταν.

[4] Σκαμμένο τμήμα του εδάφους με ικανό βάθος. Όρυγμα χαρακτηρίζεται γενικά η κατόπιν εκσκαφής σχηματιζόμενη τάφρος που χρησιμοποιείται είτε ως χαράκωμα, είτε ως προσόδευση κατά την αμυντική οργάνωση μιας τοποθεσίας.

[5] Για περισσότερες πληροφορίες υπάρχει σχετικό βίντεο αναρτημένο στο youtube: https://www.youtube.com/watch?v=o8VpF7A3gDc

Βαγιάν