Σε όλες τις κοινωνίες και τους πολιτισμούς ιστορικά η εικόνα χρησιμοποιήθηκε (και ακόμα χρησιμοποιείται) με σκοπό να εδραιώσει ή να συντηρήσει τα αφηγήματα που ήταν (και είναι) απαραίτητα για την ίδια της την ύπαρξη. Ανάμεσα σε άλλες ιδιότητές της, η εικόνα δύναται επίσης να συμβάλει στη δόμηση και συντήρηση των σχέσεων εξουσίας της εκάστοτε κοινωνίας. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία, οι Μπολσεβίκοι αντιλαμβανόμενοι αυτή τη δυνατότητα της εικόνας, καταλαμβάνοντας την εξουσία θέλησαν να προπαγανδίσουν τις αρχές της ιδεολογίας τους. Κάποια από τα μέσα τα οποία θεώρησαν ισχυρά όπλα προπαγάνδας ήταν η εικόνα και το παιδικό βιβλίο. Εξαρχής αντιλήφθηκαν τη μεγάλη σημασία τους για τη διαμόρφωση του «Νέου Ανθρώπου», δηλαδή του πολίτη και εργάτη που θα δομούσε την νέα κομμουνιστική κοινωνία στο άμεσο μέλλον. Ταυτόχρονα καλλιτέχνες/ιδες, κατά κύριο λόγο ζωγράφοι, γλύπτες, γραφίστες, εικονογράφοι αλλά και αρχιτέκτονες, οι οποίοι σχεδόν στο σύνολό τους τάχθηκαν υπέρ της επανάστασης, θέλησαν να συμμετέχουν στην προπαγάνδιση του κομμουνισμού. Έτσι, επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια οπτική γλώσσα που θα μεταδίδει τις αρχές αυτής της ιδεολογίας. Η οπτική αυτή γλώσσα ήταν ο κονστρουκτιβισμός, ένα από τα καλλιτεχνικά κινήματα της λεγόμενης Ρωσικής Πρωτοπορίας σύμφωνα με το οποίο η τέχνη έπρεπε να είναι κατασκευή (construct= κατασκευάζω), όπως η αρχιτεκτονική, καινα είναι λειτουργική και ωφέλιμη για την κοινωνία και τον λαό, και στην υπηρεσία της επανάστασης. Ο κονστρουκτιβισμός έδινε έμφαση στη λογική, «επιστημονική» μέθοδο, εννοώντας με τον όρο «επιστημονική» τη διαλεκτική, υλιστική, κομμουνιστική μέθοδο. Δεν υπήρχε καμία εικονογραφική πρόθεση, αλλά το έργο καθοριζόταν από τις υλικές του ιδιότητες και μόνον. Ο τρόπος κατασκευής του ήταν ορατός, αναδεικνυόταν ως λογικός και ερχόταν σε αντιπαράθεση με την ιδέα της καλλιτεχνικής έμπνευσης του καλλιτέχνη που εργάζεται αποκομμένος από το κοινωνικό σύνολο.
Καθώς στόχος ήταν η οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας που ακόμα δεν υπάρχει, και καθώς η σχετικά πρόσφατη εφεύρεση της φωτογραφίας κατά τον 19ο αι. ώθησε τους καλλιτέχνες της Ευρώπης των αρχών του 20ού να αναζητήσουν νέους τρόπους έκφρασης, οι κονστρουκτιβιστές καλλιτέχνες/ιδες επιχείρησαν να απεικονίσουν όχι την υπάρχουσα πραγματικότητα και το παρόν, αλλά τις ιδέες και τις αξίες του νέου κόσμου του μέλλοντος. Κατά συνέπεια, απέρριψαν τη ρεαλιστική αναπαράσταση του κόσμου και στράφηκαν στις αφαιρετικές τάσεις. Έτσι, στις κονστρουκτιβιστικές εικονογραφήσεις της δεκαετίας του ’20 των παιδικών βιβλίων της ΕΣΣΔ παρατηρείται η απομάκρυνση από την αναπαράσταση του κόσμου, η κυριαρχία των συνθέσεων που αποτελούνται από γεωμετρικές φόρμες και η ύπαρξη ελάχιστων χρωμάτων, κυρίως επίπεδων κόκκινων, κίτρινων και μπλε (δηλαδή των λεγόμενων βασικών χρωμάτων) (Εικόνες πάνω και κάτω).
Κάποιες από τις βασικές θεματικές που επιδίωξαν οι κονστρουκτιβιστές εικονογράφοι να αναδείξουν στο παιδικό βιβλίο ήταν η πάλη των τάξεων, ο κολλεκτιβισμός, η εκβιομηχάνιση και ο εξηλεκτρισμός, το νέο πρότυπο της γυναίκας, το πρότυπο του σοβιετικού εργάτη-ήρωα κ.ά.. Μία μεγάλη ενότητα των βιβλίων της εποχής είναι τα «βιβλία παραγωγής», τα οποία στόχο είχαν να εξοικειώσουν το παιδί-αναγνώστη με τον κόσμο της βιομηχανίας, των εργοστασίων, του ηλεκτρισμού, της ατμομηχανής, του τρένου και των σιδηροδρόμων που θα κατασκευάζονταν στη νέα κομμουνιστική αταξική κοινωνία.
Πώς όμως δικαιολογείται η επιλογή αυτών των σχημάτων και χρωμάτων για την απόδοση κάποιων ιδεών; Γιατί, δηλαδή επιλέχθηκαν τα συγκεκριμένα οπτικά μέσα για να μεταδώσουν τις συγκεκριμένες ιδέες; Η επιλογή τους μόνο ως τυχαία δεν μπορεί να εκληφθεί. Όπως η επιλογή των λέξεων σε ένα κείμενο δεν είναι τυχαία και εμπεριέχει ιδεολογικά νοήματα, έτσι και η επιλογή σχημάτων και χρωμάτων σε μια εικόνα λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο. Η σημειολογική μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών της εικόνας σε συνδυασμό με το πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής αναδεικνύει την άμεση σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα αναπαριστώμενα αντικείμενα και στα νοήματα που η εικόνα μεταδίδει, είτε αυτό επιδιώκεται να γίνει ξεκάθαρα είτε να υπονοείται. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του κόκκινου χρώματος. Το κόκκινο επιστημονικά αποδεδειγμένα προκαλεί στα έμβια όντα αύξηση της θερμοκρασίας των σωμάτων τους, και γενικότερα την αίσθηση της αναστάτωσης. Συνεπώς, η χρήση του για να συμβολίσει έννοιες όπως η επαναστατικότητα είναι απολύτως δικαιολογημένη. Ο κομμουνισμός χρησιμοποιεί το κόκκινο ως το αναγνωριστικό του χρώμα, επιδιώκοντας έτσι να προκαλέσει τέτοια συναισθήματα και να παραπέμψει στην έννοια της επανάστασης. Αντιθέτως, το μπλε συνδέεται με συναισθηματικές καταστάσεις όπως η ηρεμία, η παθητικότητα, η κατάθλιψη κ.ά.. Με ανάλογο τρόπο λειτουργούν και τα υπόλοιπα λεγόμενα μορφικά στοιχεία της εικόνας, δηλαδή το σχήμα, η γραμμή κ.λπ.
Το παράδειγμα του παιδικού βιβλίου Vchera i Segodnia (Χτες και Σήμερα) που εκδόθηκε το 1925 και το οποίο εικονογράφησε ο Vladimir Lebedev αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση που αναδεικνύονται τέτοιες ιδεολογικές προεκτάσεις της εικόνας.
Στο εξώφυλλο του βιβλίου παρατηρούμε στο επάνω μέρος της εικόνας 3 ανθρώπινες μορφές που αποδίδονται με καμπύλες φόρμες και μαύρο. Τρεις γερασμένες, σκυφτές από τα χρόνια και την κούραση, μορφές κρατάνε αντικείμενα παλαιότερης εποχής. Οι μορφές συνδέονται νοηματικά με τη λέξη Χθες που έχει επίσης αποδοθεί με μαύρα γράμματα. Αντίστοιχα στην κάτω σειρά 3 μορφές νέων δυνατών ανθρώπων με φόρμες εργασίας κρατάνε στα χέρια τους αντικείμενα-προϊόντα της τεχνολογικής προόδου. Συνδέονται με τη λέξη Σήμερα που έχει αποδοθεί με κόκκινα γράμματα, και βαδίζουν με δυνατό σταθερό και παρόμοιο βηματισμό προς την ίδια κατεύθυνση παραπέμποντας σε στρατιωτικού τύπου πρακτικές. Αποδίδονται με ζωηρά χρώματα και αποτελούν πιο γεωμετρικές απεικονίσεις. Τα γωνιώδη γεωμετρικά σχήματα, όπως τα ορθογώνια παραλληλόγραμμα, παραπέμπουν στον κόσμο της τεχνολογίας και της μηχανικής, ενώ τα καμπύλα σχήματα στον οργανικό, φυσικό κόσμο. Αναδεικνύεται συνεπώς έντονα η σύγκριση μεταξύ της παλαιάς εποχής της παρωχημένης τεχνολογίας και της σωματικής κούρασης, και από την άλλη της νέας εποχής, το κόκκινο Σήμερα του κομμουνισμού που συνδέεται με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την εργασία προς την οικοδόμησή της νέας κοινωνίας.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης παρατηρούμε στις μορφές του κάτω μέρους της εικόνας την έλλειψη των ατομικών τους χαρακτηριστικών στο πρόσωπο, ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τις πάνω μορφές στις οποίες διακρίνονται τα διαφορετικά ατομικά χαρακτηριστικά σε πρόσωπο και σώμα. Στην ομάδα του Σήμερα έμφαση δίνεται στην έννοια της ομάδας και όχι του ατόμου. Η συλλογικότητα και ο ατομικισμός είναι δύο έννοιες που εκπροσωπούν δύο διαφορετικά πολιτικά συστήματα. Το πρώτο παραπέμπει στον κομμουνισμό, ενώ το δεύτερο στον καπιταλισμό. Στη συνέχεια, παρατηρούμε το μπλε χρώμα στις στολές εργασίας των μορφών της δεύτερης ομάδας. Το μπλε συνδέεται με την παθητικότητα. Οι μορφές της δεύτερης ομάδας, οι οποίες αναφέρονται στους εργάτες της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας, σχεδόν εκμηδενίζονται ως άτομα προς όφελος της ομάδας, ενώ παράλληλα αναδεικνύονται ως παθητικά πειθήνια όντα στην υπηρεσία της κοινωνίας. Με αυτό το συμπέρασμα προκύπτει συνεπώς το ερώτημα: εφόσον ο Μαρξ μίλησε για την αλλοτρίωση του ανθρώπου στην καπιταλιστική κοινωνία, και αν πράγματι οι εικονογράφοι επιχείρησαν να μεταδώσουν τη μαρξιστική ιδεολογία, τότε γιατί απεικονίζουν τον εργάτη ως υπόδειγμα αυτής της αλλοτρίωσης, έχοντας δηλαδή χάσει την ανθρώπινη πλευρά του; Η εφαρμογή του κομμουνισμού στη Σοβιετική Ένωση, και κατ’ επέκταση η απεικόνισή της ιδεολογίας αυτής και το κατά πόσο ήταν σε συμφωνία με τον Μαρξ και τις θεωρήσεις του, αποτελεί αντικείμενο μιας άλλης συζήτησης. Το σίγουρο πάντως είναι πως η εικόνα του παιδικού βιβλίου στη Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιήθηκε με σκοπό τη διαμόρφωση των συνειδήσεων της νέας κοινωνίας.
Τη δεκαετία του 1930 η κομμουνιστική κοινωνία ήταν πλέον πραγματικότητα. Παράλληλα, οι εικαστικές αναζητήσεις της Ρωσικής Πρωτοπορίας δεν έγιναν κατανοητές από τον λαό. Στόχος όμως τώρα δεν ήταν πια η απεικόνιση της ιδέας της μελλοντικής κοινωνίας που θα οικοδομούνταν, αλλά το παρόν και η κομμουνιστική πια πραγματικότητα. Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’20 και κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας. το καθεστώς του Στάλιν προώθησε στην τέχνη. και κατά συνέπεια και στην εικονογράφηση του παιδικού βιβλίου. τον Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό, ένα καλλιτεχνικό κίνημα που χαρακτηριζόταν από τη ρεαλιστική αναπαράσταση θεμάτων της σοβιετικής καθημερινότητας και των ηγετών του καθεστώτος, και καταδίκασε τα κινήματα της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Οι καλλιτέχνες/ιδες της Ρωσικής Πρωτοπορίας θεωρήθηκαν εχθροί του κομμουνισμού, και είτε πέθαναν στην εξορία είτε εκτελέστηκαν. Κάποιοι/ες από αυτούς/ές ήταν οι Dmitry Bulanov, Vera Ermolaeva, Gustav Klutsis κ.ά..
Π. Αντωνιάδου
