Υπάρχουν πράγματα που δε χρειάζεται να μένει κανείς καιρό στην Αίγυπτο για να τα δει. Η μετεπαναστατική πλατεία Ταχρίρ, που συγκέντρωσε τις ελπίδες της αλλαγής το Γενάρη του 2011, έχει αποκτήσει στη μια της έξοδο μια τεράστια μεταλλική πόρτα, ενώ όλες οι άλλες έξοδοι διαθέτουν έτοιμα προς χρήση κιγκλιδώματα με συρματοπλέγματα, ώστε να κλείσουν την πλατεία σε επίδοξους διαδηλωτές ή να τους «αποκλείσουν» στο εσωτερικό της[i]. Η πλατεία είναι στρατιωτικοποιημένη ζώνη, με παρουσία και συχνή διέλευση στρατιωτικών τεθωρακισμένων ή μη οχημάτων, στρατού και μπάτσων. Παρόμοια εικόνα παρουσιάζουν πλατείες και μνημεία σε όλη τη χώρα, όπως η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Τεράστια μπλοκ τσιμέντου κλείνουν δρόμους μέσα αλλά και στις εξόδους γειτονιών, καθιστώντας αδύνατη τη μαζική είσοδο ή έξοδο από τις γειτονιές σε περίπτωση πορείας, αλλά και σε πυρκαγιές και σεισμούς.
Ο ήδη αναβαθμισμένος ρόλος του στρατού επί Μουμπάρακ έχει γνωρίσει νέα μεγαλεία επί Σίσι. Ίσως στην περίπτωση της Αιγύπτου χρησιμοποιούμε τον γνωστό μας όρο, «στρατό», καταχρηστικά, συσκοτίζοντας τη λειτουργία αυτού του μορφώματος. Ο στρατός στην Αίγυπτο είναι ένας από τους σημαντικότερους επιχειρηματίες της χώρας, πράγμα που σημαίνει ότι σε σημαντικό βαθμό… αυτοχρηματοδοτείται. Είναι παρών σε κάθε τομέα της οικονομίας (γη, χρηματιστήριο, εργοστάσια, ξενοδοχεία, μαγαζιά, γεωργία, ενώ στις αρχές του 21ου αιώνα αγόρασε κρατικές επιχειρήσεις που βγήκαν στο σφυρί), της διοίκησης (πρώην στρατιωτικοί είναι δήμαρχοι και νομάρχες) και ελέγχει όλες τις βαθμίδες της πολιτικής αεροπορίας, τις θαλάσσιες και ποτάμιες μεταφορές, τις κατασκευές, τις τηλεπικοινωνίες, καθώς και υπηρεσίες κοινής ωφελείας[ii].
Η στρατιωτική επιχειρηματική αυτοκρατορία χτίστηκε σιγά σιγά ως αντιστάθμισμα των φιλελεύθερων πολιτικών επί Μουμπάρακ που περιλάμβαναν περικοπές και στις στρατιωτικές δαπάνες, καταλαγιάζοντας έτσι τις πιθανές αντιδράσεις και κάποιο πραξικόπημα. Τους χορηγήθηκε ειδικό φορολογικό καθεστώς, απαραβίαστα εργατικά δικαιώματα, ασυλία από κρατικούς και δικαστικούς ελέγχους. Επί Μόρσι και Σίσι αυτή η τάση ενισχύθηκε[iii].
Ο Σίσι αυτοπαρουσιάζεται ως σωτήρας ενάντια στον εξτρεμισμό και την τρομοκρατία που προσωποποιούνται στη Μουσουλμανική Αδερφότητα, που το 2013 συγκρότησε τη μοναδική μη στρατιωτική κυβέρνηση στη σύγχρονη ιστορία της Αιγύπτου, και του ISIS, που ελέγχει σημεία στη χερσόνησο του Σινά. Η 30η Ιουνίου 2013, ημέρα της «επανάστασης» που ανέτρεψε την κυβέρνηση Μόρσι, έχει ανακηρυχτεί επίσημη αργία[iv]. Μια εκτεταμένη σφαγή υποστηριχτών του, στην πλατεία Ράμπαα του Καΐρου το 2013 (γύρω στους 800 νεκρούς και 4.000 τραυματίες), η παρανομοποίηση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η φυλάκιση εκατοντάδων και η καταδίκη του ίδιου του Μόρσι σε θάνατο προσπαθούν να διασφαλίσουν την απουσία θεσμικής αντιπολίτευσης. Το σκηνικό συμπληρώνεται με φυλακίσεις ακτιβιστών και δημοσιογράφων, κλείσιμο ΜΚΟ, απαγορεύσεις εξόδου και εισόδου από τη χώρα επικριτικών στο καθεστώς ατόμων.
Στην Αίγυπτο δεν υπάρχουν πλέον εντυπωσιακά περιστατικά συγκρούσεων με μπάτσους. Όχι γιατί το μίσος προς το καθεστώς και το μηχανισμό του έχει μειωθεί (μικρό δείγμα είναι η συμμετοχή στις βουλευτικές εκλογές το φθινόπωρο 2015 που έπεσε κάτω από το 10%), αλλά γιατί η πρόληψη είναι καλύτερη της καταστολής. Ένας νόμος του 2013 απαγορεύει όποια κινητοποίηση δεν έχει άδεια από τις αρχές[v]. Τα καφενεία του Καΐρου όπου συναντιόταν ο κινηματικός κόσμος έκλεισαν το Φλεβάρη του 2015. Όποτε υπάρχει προγραμματισμένη διαδήλωση, τα καφενεία του κέντρου κλείνουν προληπτικά μια βδομάδα πριν, ώστε να περιοριστούν οι οργανωτικές δυνατότητες των επίδοξων διαδηλωτών. Για την επέτειο της επανάστασης στις 25 Γενάρη 2016 οι επιχειρήσεις άρχισαν από τέλη Δεκέμβρη: διαδίδεται ότι έγιναν προληπτικές ψαχτικές σε πάνω από χίλια σπίτια, ενώ σεσημασμένος κινηματικός κόσμος κρύφτηκε ή άλλαξε πόλη. Τα ίδια επαναλήφθηκαν τον Απρίλη του 2016, όταν με αφορμή τη δωρεά δυο βραχονησίδων στη Σαουδική Αραβία ο κόσμος βγήκε στον δρόμο.
Δύο περιπτώσεις είναι χαρακτηριστικές του ύψους της αυτοπεποίθησης που έχει αποκτήσει το καθεστώς Σίσι. Στις 25 Γενάρη 2016, ανήμερα της επετείου της επανάστασης, «εξαφανίστηκε» από το μετρό του Καΐρου ο ιταλός φοιτητής Giulio Regeni. Το πτώμα του βρέθηκε μερικές βδομάδες αργότερα σε εθνική οδό με σημάδια απάνθρωπου βασανισμού. Το γεγονός αυτό έσπασε την ασυλία που απολάμβαναν επί Μουμπάρακ ξένοι/ες από Ευρώπη και ΗΠΑ που συμμετείχαν σε κινηματικές διαδικασίες στην Αίγυπτο, παρά τη σχετική συνταγματική απαγόρευση. Ενώ μπορούσε να μην τους δοθεί βίζα για εκ νέου είσοδο στη χώρα, αποφεύγονταν οι συλλήψεις ενόσω βρίσκονταν σε αιγυπτιακό έδαφος από φόβο διπλωματικών επεισοδίων. Το γεγονός αυτό εκμεταλλευόταν ο κινηματικός κόσμος στην Αίγυπτο που με την παρουσία ξένων αλληλέγγυων προσπαθούσε να προστατεύσει το σύνολο των συμμετεχόντων/ουσών.
Η δεύτερη περίπτωση είναι το σπάσιμο της ασυλίας που απολάμβαναν όσοι/ες διαδήλωναν μπροστά στο μεγαλειώδες κτίριο του Συνδικάτου των Δημοσιογράφων στο Κάιρο, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά τη διαμαρτυρία, καθώς και της ασυλίας του ίδιου του κτιρίου. Τον Μάη 2016 πενήντα μπάτσοι εισέβαλαν στο κτίριο του Συνδικάτου και απήγαγαν δύο μέλη του. Το υπουργείο Εσωτερικών απάντησε ψευδόμενο σε σχέση για αριθμό των μπάτσων που συμμετείχαν στην επιχείρηση, καθώς και για την ίδια τη διαδικασία, που βάφτισε ως οικειοθελή παράδοση των δημοσιογράφων[vi].
Μια άλλη μορφή πολέμου που δέχονται οι κάτοικοι της χώρας είναι η οικονομική. Οι τιμές σε αρκετά προϊόντα έχουν τριπλασιαστεί μετά την επανάσταση. Μετά την πολυδάπανη επέκταση του Καναλιού του Σουέζ (μόνο η τελετή εγκαινίων στοίχισε 30 εκατ. δολάρια), που δεν είχε τα διακηρυχθέντα κέρδη, η Αίγυπτος εξασφάλισε τον Αύγουστο ΔΝΤ με εξοντωτικούς όρους για την εργατιά. Η νεολαία της χώρας είναι αναλώσιμο κρέας στην καπιταλιστική μηχανή, με άθλιες συνθήκες και μισθούς.
Εκτός από την τέχνη σε όλες τις μορφές της, που κάνει πολιτική στην Αίγυπτο, φαίνεται πως σε αυτό το πολιτικό έρεβος μόνο οι θεσμικές εργατικές ενώσεις έχουν τη δύναμη να προβαίνουν σε κινητοποιήσεις, που μπορεί να φτάνουν τις ολιγοήμερες απεργίες με τη συμμετοχή εκατοντάδων ή χιλιάδων εργατών. Τα αιτήματά τους περιορίζονται σε εργατικές διεκδικήσεις και επιστρέφουν στις δουλειές μετά από την ικανοποίησή τους ή με υποσχέσεις. Ιδιαίτερη δημοσιότητα πήραν οι πολυπληθείς κινητοποιήσεις του συνδικάτου των νοσοκομειακών γιατρών το Φλεβάρη του 2016 ενάντια στην αστυνομική αυθαιρεσία, μετά από περιστατικό που έλαβε χώρα σε νοσοκομείο του Καΐρου[vii].
Το καθεστώς στηρίζεται στα ΜΜΕ, την καταστολή και την αμφιθυμία της Δύσης. Κι ενώ διαφορετικά κομμάτια του κράτους (δικαστές, στρατός, ασφάλεια) ανταγωνίζονται να πάρουν μεγαλύτερα κομμάτια εξουσίας, μια ανυπολόγιστη δύναμη ανθρώπων, που ένιωσαν για πρώτη φορά ζωντανοί στους δρόμους της Αιγύπτου το Γενάρη του 2011 και το Γενάρη του 2013, με λαχτάρα λένε ότι θα το ξανάκαναν, με όποιο τίμημα.
Ανταπόκριση από την Αίγυπτο για την Άπατρις: Aqua
Υποσημειώσεις:
i) Για εικόνες από την πλατεία: http://www.elyomnew.com/news/refresh/2015/04/01/13875.
ii) Σε μετεπαναστατικά αιτήματα για απόσυρση του στρατού απ’ την οικονομία και την αποστρατιωτικοποίηση της διοίκησης, το 2012, ο στρατός δήλωσε διατεθειμένος να πολεμήσει για τις επιχειρήσεις του που έχουν προέλθει από τον ιδρώτα 30 χρόνων του υπουργείου Άμυνας. Απεργίες και διαδηλώσεις με αιτήματα την αποστρατιωτικοποίηση χτυπήθηκαν από την αστυνομία και έστειλαν τους διαδηλωτές σε στρατιωτικά δικαστήρια και στη φυλακή. Zeinab Abul-Magd, “Egypt’s military business: The need of change”, Middle East Institute, 2016 (http://www.mei.edu/content/map/egypt%E2%80%99s-military-business-need-change).
iii) Στο ίδιο.
iv) Σ’ αυτό το σημείο, μια αντιπαραβολή με την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία είναι χρήσιμη.
v) Το κείμενο του νόμου στα αγγλικά: http://english.ahram.org.eg/News/87375.aspx.
vi) www.madamasr.com/news/update-journalists-issue-response-security-forces%E2%80%99-storming-journalists-syndicate.
vii) http://egyptianstreets.com/2016/02/12/thousands-of-egyptian-doctors-protest-as-syndicate-holds-emergency-meeting-over-police-abuse/
