Το παρόν άρθρο είναι μια απάντηση σε όσους νομίζουν πως οι ανιστόρητες φωτοβολίδες πολιτικής δημαγωγίας, με τη μορφή τσιτάτων, μπορούν να διαστρεβλώνουν την ιστορία και τα πολιτικά σκεπτικά εξεχουσών μορφών του αναρχικού κινήματος. Παρακάτω, λοιπόν, μελετάμε με τα γραπτά του ίδιου του Μπακούνιν αν η σκέψη του προσδιοριζόταν από «πατριωτισμό» όπως κάποιοι θέλουν να πιστέψουμε. Όλα τα αποσπάσματα περιέχονται στο βιβλίο «Μιχαήλ Μπακούνιν, ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, εκδ. Πανόπτικον».
Ο Μπακούνιν ορίζει τα συστατικά στοιχεία του πατριωτισμού ως:
1) Το φυσικό ή φυσιολογικό στοιχείο,
2) το οικονομικό στοιχείο,
3) το πολιτικό στοιχείο,
4) το θρησκευτικό ή φανατικό στοιχείο.
Μας εξηγεί (στο γραπτό του) περαιτέρω πως «Το φυσιολογικό στοιχείο είναι το βασικό θεμέλιο κάθε απλοϊκού, ενστικτώδους και βάναυσου εγωισμού. Είναι ένα φυσικό πάθος (…) δηλαδή εντελώς ζωικό [με αποτέλεσμα να] παρεμποδίζει πολύ την οικονομική, επιστημονική και ανθρώπινη ανάπτυξη της κοινωνίας».
«Ο φυσικός πατριωτισμός είναι καθαρά ζωικό γεγονός. (…) Με αυτή την έννοια, ο πατριωτισμός είναι ένας πόλεμος καταστροφής, είναι η πρώτη ανθρώπινη έκφραση του μεγάλου και αναπόφευκτου αγώνα για τη ζωή – ενός αγώνα ακατάπαυστου, μιας καταβρόχθισης καθολικής, η οποία τρέφει κάθε άτομο, κάθε είδος, με τη σάρκα και το αίμα των ατόμων άλλων ειδών».
Εδώ ο Μπακούνιν κάνει μια σωστή διάκριση (σε επίπεδο λόγου) ανάμεσα στα διάφορα ζωικά είδη και τα ανθρώπινα ζώα, όπως σωστά έκανε τη διάκριση αργότερα και ο Μπούκτσιν(1). «… Ο άνθρωπος, το ζώο το προικισμένο με ομιλία, εισάγει την πρώτη λέξη σ’ αυτό τον αγώνα, η οποία είναι πατριωτισμός».
Και ο Μπακούνιν μας δίνει μια λεπτομερή περιγραφή αυτού του αγώνα, γράφοντας πως είναι «και ο αγώνας μεταξύ ειδών, ομάδων και οικογενειών, ένας αγώνας στον οποίο τσακώνεται ο ένας με τον άλλο. Σε κάθε ζωντανό ον υπάρχουν δύο μεγάλα κυριαρχικά ένστικτα: το φαγητό και η αναπαραγωγή. Από τη σκοπιά της διαστροφής, κάθε άτομο είναι φυσικός εχθρός όλων των άλλων, αγνοώντας από την άποψη αυτή όλα τα είδη δεσμών που το ενώνουν με την οικογένεια, την ομάδα και το είδος. (…) Η πείνα (…) είναι το θεμέλιο τόσο κάθε ανθρώπινης και κοινωνικής ζωής όσο και της ζωής ζώων και φυτών. (…) Μαζί όμως μ’ αυτό τον θεμελειώδη νόμο της ζωντανής φύσης υπάρχει ο εξίσου ουσιώδης νόμος της αναπαραγωγής. Ο πρώτος αποβλέπει στη διατήρηση των ατόμων, ο δεύτερος στο σχηματισμό οικογενειών, ομάδων, ειδών. Και τα άτομα σπρωγμένα από μια φυσική αναγκαιότητα, επιδιώκουν, προκειμένουν να αναπαραχθούν, να ζευγαρώσουν με άλλα άτομα που, μέσω της εσωτερικής οργάνωσής τους, βρίσκονται πλησιέστερα σ’ αυτά και τους μοιάζουν περισσότερο». Για να μην υπάρχουν παρερμηνείες διευκρινίζει: «… όπου παύει να υπάρχει η ικανότητα ζευγαρώματος, παύει μαζί της και κάθε ζωική αλληλεγγύη. (…) Και καθετί που περιέχεται σ’ αυτόν τον κόσμο της σεξουαλικής συγγένειας αποτελεί την ευρεία πατρίδα του είδους – όπως είναι η ανθρωπότητα για τους ανθρώπους, για παράδειγμα».
Σε όλο το παραπάνω απόσπασμα γίνεται ξεκάθαρο και σαφές πως για τον Μπακούνιν η έννοια «πατρίδα» έχει ζωική καταγωγή κι έτσι την εξηγεί και παρακάτω. Κάνει τη διάκριση ανάμεσα στα ζώα που ζουν συλλογικά σε σταθερή κατοικία και αυτά που ζουν νομαδικά (ίδια παραδείγματα υπάρχουν και στους ανθρώπους βέβαια) εξηγώντας για τον «πατριωτισμό» τους πως «ο πρώτος είναι πιο πλήρης από τον δεύτερο, ο οποίος συνεπάγεται μόνο την αλληλεγγύη των ατόμων που ζουν στην αγέλη, ενώ ο πρώτος προσθέτει σ’ αυτήν δεσμούς που δένουν το άτομο με το έδαφος ή την φυσική του κατοικία.»
Στη συνέχεια προσδιορίζει τον φυσικό πατριωτισμό ως «την ενστικτώδη προσκόλληση στον (…) κληρονομικό ή παραδοσιακό τρόπο ζωής» που συνεπάγεται «αγάπη για το δικό σου και απέχθεια για καθετί με ξένο χαρακτήρα.» Αυτό όμως δεν αποτρέπει και τα άτομα της ίδιας ομάδας να μαλώνουν μεταξύ τους. Αυτά τα μέλη όμως ενώνονται όταν νοιώσουν απειλή από κάποια εξωτερική ομάδα.
Ο Μπακούνιν δείνει ένα (χαρακτηριστικό και συνδεόμενο με τα ζωικά ένστικτα) παράδειγμα για να γίνει αυτό κατανοητό: «Πάρτε για παράδειγμα, τα σκυλιά του ίδιου χωριού. (…) Όταν προσκολληθούν σε ένα μέρος, σχηματίζουν σε κάθε χωριό ένα είδος πολιτείας βασισμένης στην ατομική ελευθερία. (…) Εδώ είναι σε δράση ένα απεριόριστο laissez-faire και ανταγωνισμός, ένας εμφύλιος πόλεμος δίχως έλεος και ανακωχή, στον οποίο ο ισχυρότερος δαγκώνει πάντα τον ασθενέστερο – ακριβώς όπως στις αστικές δημοκρατίες. Αν όμως τύχει ένα σκυλί από άλλο χωριό να περάσει από το δρόμο τους, αμέσως θα δείτε όλους αυτούς τους φωνακλάδες πολίτες της σκυλίσιας δημοκρατίας να ουρλιάζουν εναντίον του άτυχου ξένου.»
Η σκέψη του ήταν πολύπλευρη γι’ αυτό δεν παρέμεινε στάσιμος κι έπιανε την ολότητα των ζητημάτων. Κάνοντας τον διαχωρισμό σε ανθρώπινες και μη-ανθρώπινες κοινωνίες μας έδωσε να καταλάβουμε το φανατικό στοιχείο που κρατάει τον άνθρωπο υποβιβασμένο σε πολιτισμικό επίπεδο εξηγώντας πως: «Φυσικά, ο πατριωτισμός στην ανθρώπινη κοινωνία είναι πολύ πιο πολύπλοκο συναίσθημα απ’ ότι σε άλλες ζωικές κοινωνίες. (…) Με τον άνθρωπο οι καθαρά φυσικές συνήθειες και έθιμα συμπληρώνονται από τις περισσότερο ή λιγότερο αφηρημένες παραδόσεις διανοητικής ή ηθικής τάξης – από ένα πλήθος αληθών ή ψευδών ιδεών και παραστάσεων, που πηγαίνουν μαζί με ποικίλα έθιμα, θρησκευτικά, οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά.» Αυτό επηρρεάζει και το επίπεδο του πολιτισμού μιας κοινωνίας, αφού «όσο λιγότερο αναπτυγμένος είναι ένας πολιτισμός, και όσο λιγότερο ισχυρή η βάση της κοινωνικής ζωής του, τόσο πιο ισχυρές είναι οι εκδηλώσεις του φυσικού πατριωτισμού – δηλαδή της ενστικτώδους προσκόλλησης των ατόμων σε όλες τις υλικές, διανοητικές και ηθικές συνήθειες που αποτελούν την παραδοσιακή και εθιμική ζωή μιας ιδιαίτερης κοινωνίας, όπως και του μίσους τους για καθετί ξένο, καθετί διαφορετικό από τη δική τους ζωή: Άρα, ο φυσικός πατριωτισμός είναι αντιστρόφως ανάλογος προς την ανάπτυξη του πολιτισμού, δηλαδή προς τον θρίαμβο της ανθρωπινότητας στις ανθρώπινες κοινωνίες».
Αναλύοντας το οικονομικό στοιχείο βλέπουμε πως ήταν (και είναι ακόμη) κυρίως τα πάμφτωχα πληβειακά στρώματα, που έφεραν μέσα τους αυτό τον πατριωτισμό που αρνείται το ξένο. Έγραφε τον 19ο αιώνα: «Σήμερα, αυτή η πατριωτική αποστροφή απέναντι σε καθετί ξένο συναντάται μόνο μεταξύ των άγριων λαών˙ στην Ευρώπη μπορεί να βρεθεί μεταξύ των ημιάγριων στοιβάδων του πληθυσμού, τις οποίες δεν καταδέχτηκε να μορφώσει ο αστικός πολιτισμός, αλλά τις οποίες όμως ποτέ δεν ξεχνά να εκμεταλλεύεται(2). Στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης υπάρχουν φτωχογειτονιές παρατημένες σ’ έναν εξαθλιωμένο πληθυσμό, τον οποίο καμιά ακτίνα διαφωτισμού δεν έχει αγγίξει ακόμα. Αρκεί να εμφανιστεί ένας ξένος στους δρόμους αυτούς κι ένα σμάρι απ’ αυτούς τους κουρελήδες θα τον περιτριγυρίσουν, θα τον φορτώσουν χυδαίες βρισιές και ίσως τον κακομεταχειριστούν κιόλας, επειδή είναι ξένος. Αυτός ο βάναυσος και άγριος πατριωτισμός δεν είναι η πιο χτυπητή άρνηση αυτού που λέγεται ανθρωπινότητα»;
Αυτός, ο φυσικός πατριωτισμός, αποδείχθηκε παράγοντας μπλοκαρίσματος της ανθρώπινης ανάπτυξης. Περιγράφεται με γλαφυρά στοιχεία της εποχής του. Στοιχεία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα αίτια της ήττας μας στο πεδίο της ταξικής πάλης-κοινωνικού πολέμου του σήμερα. «Από τη σκοπιά της σύγχρονης συνείδησης, της ανθρωπινότητας και της δικαιοσύνης ο πατριωτισμός είναι κακή, στενή και ολέθρια συνήθεια, διότι είναι η άρνηση της ανθρώπινης αλληλεγγύης και ισότητας. (…) Ήδη από τις αρχές του παρόντος [δέκατου ένατου] αιώνα, η συνήθεια αυτή υπονομεύτηκε πολύ μέσα στη συνείδηση της ανώτερης χρηματοοικονομικής, εμπορικής και βιομηχανικής αστικής τάξης, χάρη στον τρομερό και εντελώς διεθνή χαρακτήρα της ανάπτυξης του πλούτου και του οικονομικού συμφέροντός της». Οι πληβείοι έκαναν επίθεση στο ξένο και οι αστοί αποδεχόμενοι αυτό, ανέπτυσσαν τον κοινωνικό πλούτο προς το συμφέρον τους… Αναρωτηθείτε εσείς αν κάνει καλό ο πατριωτισμός και ειδικά η κατασκευασμένη «εθνική συνείδηση», που τόσες επικκλήσεις γίνονται σε αυτή, όπως και το «εθνικό συμφέρον».
Θα το εξηγήσει περαιτέρω εισάγοντας τον πολιτικό και ταξικό ορισμό του πατριωτισμού, ο οποίος ενυπάρχει με την ύπαρξη του αστικού Κράτους(3): «Η ίδια η ύπαρξη του κράτους απαιτεί να υπάρχει κάποια προνομιούχα τάξη που να έχει ζωτικό ενδιαφέρον να διατηρήσει την ύπαρξη αυτή. Και ακριβώς τα ομαδικά συμφέροντα της προνομιούχας αυτής τάξης καλούνται πατριωτισμός.
Αυτή η ολοφάνερη άρνηση της ανθρωπινότητας, που είναι η ίδια η ουσία του κράτους, είναι από τη σκοπιά του κράτους, το υπέρτατο καθήκον και η μέγιστη αρετή˙ καλείται πατριωτισμός και αποτελεί την υπερβατική ηθικότητα του κράτους.»
Με λίγα, ακόμη, λόγια μας εξηγεί πως ο πατριωτισμός (ειδικά ο αστικός στην εποχή του) είναι στην ουσία του εχθρός της ελευθερίας – ένα όπλο της αντίδρασης: «Ο πατριωτισμός που αποβλέπει στην ενότητα η οποία δεν βασίζεται στην ελευθερία είναι κακός πατριωτισμός˙ (…) Ένας τέτοιος πατριωτισμός γίνεται, πολύ συχνά ενάντια στη θέλησή του, φίλος της αντίδρασης, εχθρός της επανάστασης – δηλαδή, της χειραφέτησης των εθνών και των ανθρώπων.
Ο αστικός πατριωτισμός, όπως τον βλέπω εγώ, είναι μόνον ένα πολύ φθαρμένο, πολύ στενό ιδιαίτερα ιδιοτελές, και βαθιά αντιανθρώπινο αίσθημα, που έχει ως αντικείμενό του τη διάσωση και τη διατήρηση της δύναμης του εθνικού κράτους – δηλαδή, του στυλοβάτη όλων των προνομιούχων και των εκμεταλλευτών ,μέσα στο έθνος.»
Ο Μπακούνιν, λοιπόν, απείχε αρκετά απ’ το να είναι πατριώτης – με τη σημερινή, αλλά και την προ ενάμιση αιώνως, έννοια . Τα παραπάνω νομίζουμε το εξηγούν σαφέστατα. Κι αν υπάρχει κάτι που πρέπει να κάνουμε εμείς, αυτό δεν είναι σίγουρα η επιβολή: «αν είμαστε φωτισμένοι από τον Λόγο του αιώνα μας και από την ιδέα που έχουμε σχηματίσει για την αληθινή δικαιοσύνη, και θέλουμε σοβαρά να ανέλθουμε στην πλήρη αξιοπρέπεια των ανθρώπινων όντων, πρέπει να κάνουμε μόνον ένα πράγμα: να εκπαιδεύουμε συνεχώς και να κατευθύνουμε τη δύναμη της θέλησής μας προς το ξερίζωμα των κακών συνηθειών(4) και την αντικατάστασή τους από καλές. Για να εξανθρωπίσουμε πλήρως την κοινωνία είναι ουσιώδες να καταστρέψουμε ανελέητα όλες τις αιτίες, όλες τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που παράγουν παραδόσεις του κακού στα άτομα, και να τις αντικαταστήσουμε με συνθήκες που θα γεννήσουν μέσα στα ίδια άτομα την πρακτική συνήθεια του καλού». Ή όπως το έχει γράψει ο Καστοριάδης αργότερα «Δηλαδή, αν τους αφήσει [τους κυριαρχούμενους] κανείς μες στα χωράφια δεν πρόκειται να γίνουν αυτόνομοι άνθρωποι, ούτε πρόκειται να αγαπάν ο ένας τον άλλο, ούτε θα λύνουν δημοκρατικά τα θέματά τους. Πρέπει να εκπαιδευθούν μέσα σε μια δημοκρατική κατεύθυνση, την κατεύθυνση του σεβασμού της γνώμης των άλλων, της υπευθυνότητας, του αυτοστοχασμού, του ότι δεν είναι έτσι επειδή το είπε ο μεγάλος ή ο γέρος ή αυτός που έχει ήδη εκλεγεί, ότι δεν είναι κατ’ ανάγκη σωστό επειδή το λέει.»
Πόλεμο στον πατριωτισμό και διαρκή εκπαίδευση, λοιπόν, για να ανθίσει σ’ αυτή την κοινωνία (του σήμερα) ο σπόρος της ανθρώπινης ελευθερίας.
Σημειώσεις:
1) «Ιεραρχία και κυριαρχία είναι έννοιες που πρέπει να αντιμετωπιστούν αυστηρά ως κοινωνικοί όροι, αν δεν θέλουμε να χάσουμε από το οπτικό μας πεδίο τις διάφορες θεσμοποιημένες μορφές τους, που είναι μοναδικές για τα ανθρώπινα όντα. Τα ζώα είναι βέβαιο ότι καταναγκάζουν το ένα το άλλο (…) όμως αυτή η «κυριαρχική» συμπεριφορά είναι ευκαιριακή, άτυπη ή εκδηλώνεται εξαιτίας ακραίων συνθηκών που σχετίζονται με την αναπαραγωγή ή την ίδια την επιβίωση. Αντίθετα, διαρκείς θεσμοί όπως ο στρατός, η αστυνομία, οι γραφειοκρατίες, νομικοί κώδικες που συντηρούν την ευνοιοκρατία, δεν υπάρχουν στον κόσμο των ζώων. Εκεί που φαίνεται να υπάρχουν, όπως συμβαίνει με τους «στρατιώτες» σε έντομα όπως τα μυρμήγκια, πρόκειται για παραδείγματα γενετικά προγραμματισμένης συμπεριφοράς και όχι για προμελετημένους, κοινωνικά επινοημένους θεσμούς – ανοιχτούς μάλιστα σε ριζική αλλαγή.»
Μάρρεϋ Μπούκτσιν, Η ριζοσπαστικοποίηση της φύσης, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1985, σ. 26. Παράθεση στην Ευτοπία τεύχος 22, σ. 55.
2) Γλαφυρά παρουσιάζει αυτόν τον κόσμο ο Τζακ Λόντον στα βιβλία του. Κι αν θέλει να καταλάβει κάποιος για ποιους μιλάει ο Μπακούν και πως αυτοί επιβιώνουν θα συμβουλεύαμε τον/την αναγνώστη να διαβάσει το βιβλίο του Τζακ Λόντον «Οι άνθρωποι της Αβύσσου» – ο τίτλος είναι χαρακτηρισμός αυτών των στρωμάτων που περιγράφονται.
3) Αν θέλουμε βέβαια να είμαστε δίκαιοι πρέπει να τονίσουμε πως και τα μετέπειτα «σοσιαλιστικά», ολοκληρωτικά καθεστώτα έκαναν επικλήσεις στον πατριωτισμό ούτως ώστε να διατηρούν την εξουσία και τα καθεστώτα τους (γραφειοκρατίες).
4) Μια ενδιαφέρουσα ανάλυση πάνω στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα με βάση τις συνήθειες υπάρχει στο «Τι συμβαίνει με την ανθρώπινη φύση;» στον διαδικτυακό γαλαξία: https://rabidproletarians.espivblogs.net/archives/40
