Ψυχαργώς: η «άλογη» εφαρμογή ενός «λογικού» σχεδίου για τη συμμόρφωση του «παραλόγου»

«Η ιστορία είναι υπέρ της ανθρωπινής αυτογνωσίας… Το να γνωρίζεις τον εαυτό σου σημαίνει ότι γνωρίζεις τι μπορείς να κάνεις, και επειδή κανένας δεν γνωρίζει τι μπορεί να κάνει μέχρι να προσπαθήσει, η μοναδική ένδειξη για το τι δύναται να κάνει ο άνθρωπος είναι το τι έχει κάνει ο άνθρωπος. Η αξία της ιστορίας έγκειται στο ότι μας διδάσκει τι έχει κάνει ο άνθρωπος και με αυτό τι είναι ο άνθρωπος» [1]. Εκατοντάδες φορές λοιπόν ο άνθρωπος στην ιστορία του, έχει απομονώσει και στοχοποιήσει τη διαφορετικότητα, δημιουργώντας ευάλωτες μειονότητες, αδύναμες μπροστά στη θέα του συνόλου, ενώ δεν έχει διστάσει να τους επιτεθεί βάναυσα, όταν ένιωσε την απειλή στη δύναμη της αλλαγής που εκφραζόταν μέσα από αυτές, όπως συνέβη στον μεσαίωνα όταν η πυρά προσπάθησε να απολέσει το αναπόφευκτο. «Αυτό συνέβη εξαιτίας του μετασχηματισμού της θρησκευτικής ιδεολογίας σε επιστημονική, με αποτέλεσμα την αντικατάσταση του θεολογικού κινήματος από ένα μαζικό-ιατρικό κίνημα, και την αντικατάσταση της δίωξης των αιρετικών από τη δίωξη των τρελών. Έτσι “δημιούργησαν τις μάγισσες, που η ύπαρξή τους ως κοινωνικα αντικειμένα απέδειξε την πραγματικότητα της μαγείας» [2]. Δεν είναι δύσκολο συνειρμικά κανείς να σκεφτεί την έννοια της τρέλας στη θέση της μαγείας, καθώς και τη θετικιστική ιατρικοποιημένη σκέψη στη θέση της θρησκείας-επιστήμης για τη δημιουργία μιας «υγιούς» κοινωνίας. Στο στόχαστρο βρίσκεται και πάλι η διαφορετικότητα ενσαρκωμένη στο πρόσωπο του «ψυχασθενούς» που βάλλεται από τα πυρά της οικονομοποιημένης επιστήμης, καθώς και της καπιταλιστικής εξαθλίωσης στην περίοδο της κρίσης, μέσω του προγράμματος «Ψυχαργώς» που στηρίζεται δήθεν στην έννοια της αποασυλοποίησης και της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, που εκφράστηκε από τον Ιταλό ψυχίατρο-νευρολόγο Franco Basaglia. Έχοντας ήδη τονίσει την αξία της ιστορίας, θεωρώ απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναφορά στην ουσία της μεταρρύθμισης όπως εκφράστηκε αυτή στα τέλη της δεκαετίας του 1970.

Ψυχιατρική μεταρρύθμιση – Basaglia

Ο Basaglia έδρασε εκφράζοντας την εποχή του ευρωπαϊκού Μάη, ενώ η κορύφωση του έργου του έγινε σε μία περίοδο όξυνσης της ταξικής πάλης και αμφισβήτησης των εξουσιαστικών θεσμών και κατακτήσεων από την ιταλική εργατική τάξη. Ο νόμος περί κατάργησης των ψυχιατρείων ψηφίστηκε στις 13 Μάη του 1987 σε μία περίοδο έντονου αναβρασμού. Ο νόμος 180 με τον οποίο έχει συνδεθεί το όνομα του Ιταλού ψυχιάτρου αφορούσε την κατάργηση των ψυχιατρείων και την αντικατάστασή τους με ένα άλλο πλέγμα διαφορετικά ορισμένων κοινοτικών δομών. Το πρόγραμμα αυτό χαρακτηριζόταν από το τρίπτυχο «Αντί-ιδρυματική πάλη, πρακτική ανατροπή, πολιτικοποίηση» και αφορούσε τη θεραπεία στα πλαίσια της αποϊδρυματοποίησης. Αμφισβητώντας την ουσία του ιδρύματος-ασύλου ο Basaglia αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αν η ψυχική αρρώστια είναι στην ίδια της τη ρίζα απώλεια της ατομικότητας και της ελευθερίας, στο ψυχιατρείο ο ασθενής δεν βρίσκει τίποτα άλλο παρά τον χώρο όπου θα χαθεί οριστικά μετατρεπόμενος σε αντικείμενο της αρρώστιας και των ρυθμών εγκλεισμού. Η απουσία οποιουδήποτε σχεδίου, η απώλεια του μέλλοντος, το να είναι κανείς διαρκώς υπό την εξουσία των άλλων, χωρίς το παραμικρό προσωπικό κίνητρο, το να έχει οργανωμένη τη μέρα του πάνω σε χρόνους που υπαγορεύονται από οργανωτικές ανάγκες και -στο βαθμό που είναι τέτοιες- δεν μπορούν να λάβουν υπόψιν τους το κάθε άτομο και τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Αυτό είναι το ιδρυματικό πλαίσιο όπου διαμορφώνεται η ζωή του ασύλου». Εντός του ιδρύματος ο ασθενής έχει απολέσει βασικά δικαιώματα που διασφαλίζουν την ατομικότητα και τον ζωτικό του χώρο∙ έχει χάσει τα πάντα εκτός από τα λογικά του. «Ο ψυχιατρικός ασθενής έχει απολέσει την ιδιότητα του προσώπου, δεν έχει δικαίωμα κρίσης, δικαιοπραξίας, απόφασης» αναφέρει ο Szasz. Έτσι λοιπόν πλαισιώνεται αδρά η αποϊδρυματοποίηση κατά τη μεταρρύθμιση, που επηρέασε έκτοτε μεγάλο αριθμό χωρών ανάμεσα στις οποίες κατέληξε να είναι και η Ελλάδα.

Η ελληνική φανταστική πραγματικότητα

Από την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση προβλεπόταν η αλλαγή της κατάστασης που επικρατούσε στον χώρο της ψυχικής υγείας, την κινητήριο δύναμη όμως, αποτέλεσε η διεθνής διαπόμπευση της Ελλάδας γα την κατάσταση που επικρατούσε στο κρατικό θεραπευτήριο Λέρου, που είδε το φως της δημοσιότητας όταν ο Βρετανός δημοσιογράφος John Meritt δημοσίευσε το 1989 στο Observer το άρθρο με τίτλο «Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης» (“Europe’s Guilty Secret”). Στο άρθρο εκτίθεται η εικόνα του σωφρονιστηρίου όπου οι ασθενείς φαίνεται να είναι γυμνοί, βρόμικοι και εξαθλιωμένοι, σε ζωώδη κατάσταση, ενώ αναφέρεται σε αυτό ως τον σκουπιδότοπο για αυτούς που ο κόσμος προσπαθεί να ξεχάσει. Αξίζει να αναφερθεί ότι το 1957 είχε σχεδιαστεί η μετατροπή των άδειων κτιρίων του Ιταλικού ναυαρχείου στη Λέρο σε μία «αποικία ψυχασθενών» με δύναμη 650 κλινών με στόχο την απασχόλησή τους σε γεωργικές εργασίες. Το 1980 οι νοσηλευόμενοι έφταναν τους 2.000 με προσωπικό φύλαξης 1000 άτομα κάτοικοι του νησιού, και μόλις 2(!) ψυχιάτρους να στελεχώνουν το ίδρυμα. Ένα χρόνο αργότερα, το 1990 το κρατικό θεραπευτήριο Λέρου γίνεται ντοκιμαντέρ στο BBC με τίτλο «Το νησί των καταραμένων». Έτσι το 1989 θεωρήθηκε η χρονιά-αφετηρία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη Λέρο και την Ελλάδα στηριζόμενη από ευρωπαϊκά κονδύλια.

Η λογική του παραλόγου

Το πρόγραμμα «Ψυχαργώς» στηρίζεται πάνω σε δυο βασικούς πυλώνες. Πρώτον, την αποϊδρυματοποίηση και δεύτερον την ανάπτυξη κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας με χρονοδιάγραμμα ως το 2015. Στις διάφορες φάσεις του προγράμματος προβλεπόταν η σταδιακή μείωση των κλινών των ψυχιατρείων, με την ταυτόχρονη δημιουργία και στελέχωση παράλληλων δομών (ξενώνες, οικοτροφεία, κέντρα επαγγελματικής αποκατάστασης κ.α.), για την απομάκρυνση των χρηστών των υπηρεσιών ψυχικής υγείας από τα ιδρύματα και το μακροχρόνιο εγκλεισμό, και τη σταδιακή επανένταξή τους στην κοινωνία. Ακρογωνιαίο λίθο του προγράμματος αποτελούν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις στις οποίες έχει ανατεθεί σε μεγάλο βαθμό η δημιουργία όλου του παράλληλου δικτύου. Το 2011 υπογράφεται το «σύμφωνο Λυκουρέτζου-Αντόρ» για το «αναθεωρημένο Ψυχαργώς», το οποίο με χρονοδιάγραμμα έως τις 31 Δεκεμβρίου του 2015 προβλέπει το οριστικό κλείσιμο του Δρομοκαϊτείου, του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και Αθηνών (Δαφνί). Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των κονδυλίων κόβεται από τις Μ.Κ.Ο. οι οποίες καλούνται να αντεπεξέλθουν μόνες τους, όσες τα καταφέρουν, στις συνθήκες της αγοράς (το 2011 ανακοινώνεται η μείωση του εγκεκριμένου κονδυλίου κατά 37 εκατομμύρια οδηγώντας στο κλείσιμο 210 κοινοτικές μονάδες ψυχικής υγείας). Ο ρόλος των αρμόδιων και της Ε.Ε. ήταν η διασφάλιση της ύπαρξης και της ενίσχυσης των Μ.Κ.Ο. ως μέρος μιας συντονισμένης κίνησης γενικής διάλυσης των ψυχιατρικών νοσοκομείων στην Ελλάδα, ιδιωτικοποίησης και βαθμιαίας απόσυρσης του δημοσίου. Η μείωση των δαπανών προέβλεπε και την οικονομική συμμετοχή των χρηστών των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην περίθαλψή τους. Αξίζει κάπου εδώ να προστεθεί (σημειώνεται) το γεγονός της εκδικητικής απόλυσης του επιστημονικού υπευθύνου Αχιλλέα Βασιλακόπουλου από την εταιρία Ε.Ψ.Α.Μ.Υ στο οικοτροφείο «ΘΕΤΙΣ», λόγω της διαφωνίας που είχε για την παρακράτηση των συντάξεων των ασθενών, καθώς και η αποκάλυψη μέσω του σώματος υπηρεσιών υγείας αδικαιολόγητης δαπάνης της τάξης των 160.000 ευρώ από υπεύθυνους 10 δομών ψυχικής υγείας για την αγορά προσούτο, πεπαλαιωμένου κρασιού, σολομού, κινητού τηλεφώνου και άλλων ειδών πολυτελείας σε βάρος των ασθενών. [3] Την ίδια στιγμή Μ.Κ.Ο. αντιμετωπίζουν λειτουργικά προβλήματα. «Οι εργαζόμενοί τους έμειναν απλήρωτοι για 11 μήνες». [4] Η σε εξωφρενικό βαθμό στρεβλή αυτή πορεία προς την αποασυλοποίηση συμπληρώνεται από το «σύμφωνο Λυκουρέτζου-Αντόρ», κατά το οποίο η χρηματοδότηση των Μ.Κ.Ο. αποκόβεται από τον κρατικό προϋπολογισμό και γίνεται μέσω ΕΣΠΑ, με αποτέλεσμα να είναι απαραίτητη η μηνιαία κατάθεση κατάστασης με τα ΑΜΚΑ των νοσηλευόμενων. Έτσι μένουν εκτός χρηματοδότησης όσοι δεν έχουν ΑΜΚΑ π.χ. μετανάστες, Ρομά (τσιγγάνοι). Στην παραπάνω κατάσταση έρχεται να προστεθεί το κενό που προκύπτει για τους ασθενείς που υπάγονται στο άρθρο 69 του ποινικού κώδικα, για εκείνους δηλαδή που βρίσκονται στο ψυχιατρείο αντί για τη φυλακή, και οι οποίοι απαγορεύεται να μείνουν σε εξωνοσοκομειακές δομές. Το προαναφερθέν σύμφωνο εισάγει έντονα την ιδιωτική δραστηριότητα ενώ από το 2016 Μ.Κ.Ο. υποκαθιστούν το μεγαλύτερο μέρος των δημόσιων υπηρεσιών με μη κρατικές πηγές χρηματοδότησης καθώς και με τη συμμετοχή των ασθενών.

Η οικονομία στη θέση του ανθρώπου

Επιβάλλεται λοιπόν η μνημονιακή προσαρμογή της ψυχικής υγείας στη νεοφιλελεύθερη πολιτική, με μηδενικές παροχές σε μία κοινωνική ομάδα που αντιμετωπίζεται από το σύστημα ως αντιπαραγωγική και δύσκολα εκμεταλλεύσιμη. Η αλλαγή αυτή συνοδεύει την ευρύτερη αλλαγή στην υγεία που πλαισιώνεται από δηλώσεις του Ά. Γεωργιάδη όπως: «Δεν είναι ώρα για το κράτος να αυξήσει τις δομές αλλά να τις μειώσει», «ο ιδιωτικός τομέας είναι πιο αποτελεσματικός από τον δημόσιο». Από ότι φαίνεται το κλείσιμο των ψυχιατρείων δεν αφορά την αποϊδρυματοποίηση στην ουσία της όπως περιγράφηκε, για την υπέρβαση της ιδρυματικής ψυχιατρικής, αλλά την απλή απονοσοκομειοποίηση με το πέταγμα των ασθενών και του προσωπικού στο δρόμο. Η μεταφορά των ασθενών έγκειται στην απλή μεταστέγαση τους σε οικοτροφεία, ξενώνες κ.α. (όσα υπάρχουν). Δομές που στην ουσία τους αναπαράγουν ιδρυματική λογική και καθημερινότητα, με τη φαρμακοκρατεία, την αφαίρεση του λόγου και της ελευθερίας των χρηστών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, χωρίς αυτοί να αντιμετωπίζονται ως ανθρώπινες υπάρξεις. Η ιδρυματική λογική συνεχίζει να δημιουργεί τρεις θεμελιακού τύπου προβληματικές. Αρχικά το άτομο αποϊστορικοποιείται αποκομμένο από την πραγματικότητα ζώντας σε μία παράλληλη, σε στρατωνοποιημένες συνθήκες προγράμματος με μειωμένη αυτονομία χωρίς να είναι ουσιαστικά αυτεξούσιο. Ταυτόχρονα, αποκόβονται οι διάφοροι κοινωνικοί του δεσμοί, καθώς απομακρύνεται από φίλους και κοντινούς του ανθρώπους, ενώ το στίγμα βαραίνει την όποια κοινωνική του ζωή. Εντός του ιδρύματος, το άτομο αποϋπευθυνοποιείται καθώς όλα ερμηνεύονται με βάση την ασθένειά του, ενώ στερείται ελευθεριών και ευθυνών επισκιαζόμενο από την έντονα εξουσιαστική αυτή δομή, από την οποία καταλήγει τελικά να εξαρτάται (ιδρυματισμός). Στην ίδια την ψυχιατρική κοινότητα δεν έχει αποδομηθεί ακόμα ιδεολογικά και θεσμικά η έννοια του εγκλεισμού, ούτε έχει μεταβληθεί η εξουσιαστική σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου, ενώ ακόμα κοντά στο 50% των νοσηλειών συνεχίζουν να είναι ακούσιες. Το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας» ενισχύεται: η εναλλαγή του εγκλεισμού στο ίδρυμα με την εισαγωγή στο κοινωνικό περιθώριο, η καταστολή και ο περιορισμός των συμπτωμάτων, και στη συνέχεια η επιστροφή στο περιθώριο μέχρι η ψυχική οδύνη να ξαναγίνει ενοχλητική από τη ρουτίνα της κανονικότητας, και να επανενεργοποιηθούν οι σχετικοί μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου. Αντί για την πρόληψη (που απαιτεί ιδιαίτερα ριζικότερες και ουσιαστικότερες κοινωνικές αλλαγές, αναγνωρίζοντας την ψυχασθένεια ως κοινωνικό παράγωγο που μαζί του πρέπει να πολεμηθεί και η κοινωνία που τη γεννά και την αντιμετωπίζει ως τέτοια) προωθείται η λογική της φιλοξενίας-νοσηλείας-καταστολής. Ακόμα και αυτή βέβαια εφαρμόζεται ελλιπώς λόγω των ανεπαρκών δομών και της έλλειψης προσωπικού.

Το παράδειγμα της Αμερικής – Ρηγκανισμός: Μια εικόνα από το παρελθόν ή το μέλλον;

Την εποχή που ο Ρήγκαν ήταν κυβερνήτης της Καλιφόρνια, τη δεκαετία του ’60, προχώρησε σε αναδιάρθρωση της δημοσιονομικής πολιτικής και μείωση των δαπανών. Με μεγάλη ομοιότητα με την ελληνική κυβερνητική ηγεσία, θεώρησε τα ψυχιατρεία δημοσιονομικές σπατάλες, των οποίων η αντικατάσταση με φθηνότερες κοινοτικές υπηρεσίες θεωρήθηκε θεμιτή. Σε μία λογική απονοσοκομειοποίησης, ιδρύματα έκλεισαν για την εξισορρόπηση του προϋπολογισμού, ενώ οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, οι ασθενείς, πετάχτηκαν από τον καταπιεστικό εγκλεισμό στον δρόμο και εγκαταλείφθηκαν. Η διαδικασία θύμιζε περισσότερο έξωση των τροφίμων με ταυτόχρονη απόλυση του προσωπικού. Δεν ήταν λίγοι οι «ψυχικά πάσχοντες» που οδηγήθηκαν σε ιδιωτικές κλινικές και άλλα ιδιωτικά ιδρύματα. Όποιος δεν ξέρει το παρελθόν του είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει, αγνοώντας τα υπερεθνικά διδάγματα της ιστορίας…

Στόχος δεν είναι η μεταρρύθμιση…

Τελικά, η αποϊδρυματοποίηση με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν, και όχι η απονοσοκομειοποίηση αποτελεί ένα βήμα για τη χειραφέτηση και τη διεκδίκηση της αξιοπρέπειας των ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία. Είναι ένα βήμα που για να γίνει χρειάζεται την αλλαγή της θέσης εξουσίας των εργαζομένων με την εφαρμογή της οριζοντιότητας, καθώς και την ισότιμη συμμετοχή και απόκτηση ευθυνών από τους ασθενείς για την κινητοποίησή τους ως υποκείμενα της αλλαγής. Είναι ένα βήμα για τη βελτίωση του υπάρχοντος, χωρίς όμως να αποτελεί τον στόχο που είναι η απενοχοποίηση της ψυχασθένειας, η κατανόηση της ιστορικοκοινωνικής της φύσης, των πολιτικών της προεκτάσεων (μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70 η ομοφυλοφιλία θεωρούνταν ψυχασθένεια τόσο από την ψυχιατρική-επιστημονική κοινότητα, όσο και από την κοινωνία), και τελικά η αποδόμησή της μαζί με το κοινωνικοπολιτικό σύστημα που τη γεννάει.

Ο. Κομπογιαννίτης

Ψυχαργώς: Εθνικό Σχέδιο για την αλλαγή του τρόπου παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας, με μετάθεση του κέντρου βάρους από την παρεχόμενη ασυλικού τύπου περίθαλψη, όπως συνέβαινε μέχρι σήμερα, στην κοινοτική φροντίδα.
http://www.psychargos.gov.gr/

Παραπομπές: