Οι καταστάσεις που βιώνουμε υπό το καθεστώς της πανδημίας είναι ιδιαίτερα πρωτόγνωρες, και σίγουρα δεν έχουν επαναληφθεί με αντίστοιχο τρόπο στο παρελθόν. Παρά το γεγονός ότι οι πανδημίες αποτελούν ένα φαινόμενο που έχει εμφανιστεί επανειλημμένα κατά τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας, είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει σε μια παγκόσμια κοινότητα κρατών που είναι τόσο έντονα διασυνδεδεμένα. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο του καπιταλισμού που έχει επικρατήσει παγκοσμίως βασίζεται βαθύτατα στην αδιάκοπη διακίνηση εμπορευμάτων και κεφαλαίου ανά την υφήλιο, και ακόμη και υπό καθεστώς πολέμου δεν σταματάει εκτός κι αν αυτός καταστεί γενικευμένος. Η μείωση επομένως της οικονομικής δραστηριότητας, μας τοποθετεί σε ένα ιστορικό σημείο από το oποίο μπορούμε να κάνουμε πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις τόσο σε ό,τι αφορά την απόκριση των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών σε πανδημίες και αντίστοιχες απειλές, όπως και στην απόκριση του περιβάλλοντος ως προς την επιβράδυνση του καπιταλισμού.
Τα ζώα ανακαταλαμβάνουν τις ερειπωμένες περιοχές
Ίσως η πιο χαρακτηριστική εικόνα της ανάκαμψης του περιβάλλοντος λόγω της μείωσης της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι η επιστροφή των ζώων σε κατοικημένες περιοχές. Μέσα από αυτή την αρκετά δυνατή εικόνα η περιβαλλοντική ανάκαμψη μπορεί να σχηματοποιηθεί και να γίνει αισθητή με άμεσο τρόπο, καθώς το περιβάλλον παύει να είναι απλά κάποιοι περιβαλλοντικοί δείκτες που μειώθηκαν, και γίνεται ένα ζωντανό ζώο που κάθεται ανέμελο έξω από το σπίτι σου. Λίγες φορές έχεις τη δυνατότητα να δεις την περιβαλλοντική ανάκαμψη να κάνει βόλτες στους δρόμους και να σου δηλώνει έτσι περίτρανα την παρουσία της. Η ανακατάληψη περιοχών από άγρια ζώα συνέβη σε πολλά σημεία ανά την υφήλιο, για παράδειγμα στο εθνικό πάρκο του Kruger της Νότιας Αφρικής τα λιοντάρια δεν έχασαν την ευκαιρία να πάρουν έναν υπνάκο στους ασφαλτοστρωμένους δρόμους, ενώ στους δρόμους της Ινδίας κυκλοφορούσαν από μαϊμούδες μέχρι και ελέφαντες.
Η όλη περιγραφή των περιβαλλοντικών αλλαγών συνοδεύτηκε βέβαια και από υπερβολές και ανακρίβειες όπως για παράδειγμα την «επιστροφή» των δελφινιών στη Βενετία. Τα δελφίνια δεν επέστρεψαν στα κανάλια της Βενετίας, βρίσκονταν από πριν εκεί. Αυτό που άλλαξε είναι ότι τα νερά έγιναν αρκετά πιο καθαρά λόγω τις περιορισμένης τουριστικής κίνησης και ενδεχομένως ορισμένοι λιγότερο παρατηρητικοί (δημοσιογράφοι και μη) να είναι σε θέση να τα διακρίνουν.
Οι ζωολογικοί κήποι άδειασαν από ανθρώπους
Στους ζωολογικούς κήπους παρατηρήθηκαν επίσης πολλές αλλαγές στην συμπεριφορά των ζώων λόγω της ξαφνικής απουσίας επισκεπτών. Ορισμένα κοινωνικά πρωτεύοντα, όπως για παράδειγμα οι χιμπατζήδες, έδειξαν συμπτώματα κατάθλιψης λόγω της μειωμένης κίνησης, ενώ πολλά άλλα άρχισαν να αναπαράγονται καθώς η ενόχληση που δέχονταν από την παρουσία των ανθρώπων επιτέλους μειώθηκε. Το highlight ήταν προφανώς το ζευγάρωμα των πάντα σε ένα ζωολογικό κήπο του Hong Kong. Δυστυχώς τα πάντα αποτελούν ένα είδος που ζευγαρώνει εξαιρετικά δύσκολα σε συνθήκες αιχμαλωσίας, και παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες αύξησης του πληθυσμού τους εξακολουθούν να κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Στη φύση βρίσκονται πλέον λιγότερα από 2000 άτομα ενώ υπό αιχμαλωσία περίπου 400, δηλαδή το ένα έκτο του συνολικού πληθυσμού. Η επιτυχημένη αναπαραγωγή των αιχμάλωτων πάντα και η μετέπειτα απελευθέρωσή τους ενδεχομένως να αποτελέσει ένα σημαντικό σταθμό για την επιβίωση του είδους, και γι’ αυτό της δόθηκε τόσος χώρος στα ΜΜΕ.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι παρά το γεγονός ότι οι ζωολογικοί κήποι προσπαθούν εδώ και καιρό να αλλάξουν το προφίλ τους και να ενταχθούν ως ενεργά κομμάτια περιβαλλοντικών προγραμμάτων, ακόμα δεν το έχουν καταφέρει και τόσο. Στον συγκεκριμένο ζωολογικό κήπο για παράδειγμα τα πάντα αδυνατούσαν να ζευγαρώσουν για δεκατρία χρόνια λόγω της ενόχλησης από τους επισκέπτες, και η διεύθυνση δεν είχε ενδιαφερθεί να αλλάξει τις συνθήκες διαβίωσης. Λόγω της δημοτικότητας που χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο είδος, ο κήπος τα χρησιμοποιούσε αποκλειστικά σαν μία τουριστική attraction που θα ανέβαζε τα κέρδη του. Όπως και με πολλές άλλες μεγάλες επιχειρήσεις, οι ζωολογικοί κήποι επιδιώκουν να δομήσουν ένα προφίλ έτσι ώστε να διατηρήσουν την τουριστική τους επισκεψιμότητα. Η ένταξή τους σε προγράμματα προστασίας της άγριας ζωής είναι σε αυτό το πλαίσιο. Μέσα από τη συμμετοχή τους σε αυτά, επιδιώκουν να ξεπλύνουν την κακή εικόνα που έχει σχηματίσει η κοινωνία για τη φυλάκιση των ζώων και την κράτησή τους υπό άσχημες συνθήκες.
Σε ορισμένους ζωολογικούς κήπους μάλιστα, δεν έλειψαν και τα παραδείγματα χαρακτηριστικής βαναυσότητας όπου η διεύθυνση προέτρεψε τους πολίτες να κάνουν χρηματικές δωρεές για να μην «αναγκαστούν» να ταΐσουν ορισμένα από τα ζώα σε άλλα ζώα. Αρκετά οξύμωρο βέβαια όταν αυτό συμβαίνει σε μία περίοδο που σε διάφορες περιοχές του κόσμου πετιούνται φορτηγά με τρόφιμα λόγω της μειωμένης ζήτησης. Οι ζωολογικοί κήποι έχουν σαν βασική επιδίωξη το εύκολο κέρδος ακόμα και μέσα από τον ψυχολογικό εκβιασμό των πολιτών, όπως στην προκειμένη περίπτωση.
Ραγδαία μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης
Μία από τις αξιοσημείωτες αλλαγές κατά τη διάρκεια του lock-down είναι και η κατακόρυφη πτώση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ιδίως του διοξειδίου του αζώτου (NO2) που παράγεται κυρίως από τους ρύπους των αυτοκινήτων. Οι περιοχές που παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη πτώση είναι οι πόλεις όπου είχαν υψηλή κυκλοφορία οχημάτων. Το Los Angeles και η Wuhan αποτελούν δύο πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα. Οι αλλαγές ήταν εξίσου θεαματικές και στο βαρύτατα ρυπασμένο Νέο Δελχί της Ινδίας, όπου σύμφωνα με ορισμένα δημοσιογραφικά πρακτορεία η ατμοσφαιρική ρύπανση υποχώρησε τόσο που τα Ιμαλάια έγιναν και πάλι ορατά στον ορίζοντα. Πολλοί κάτοικοι μάλιστα αναφέρουν ότι είναι η πρώτη φορά στη ζωή τους που μπορούν να τα δουν. Αναλυτικές πληροφορίες για τις ατμοσφαιρικές αλλαγές παγκοσμίως μπορούν να αντληθούν από την επίσημη ιστοσελίδα της NASA.
Αντίστοιχα και για την περιοχή της Αθήνας υπήρξε σημαντική πτώση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης κατά την διάρκεια της απαγόρευσης κυκλοφορίας. Το διοξείδιο του αζώτου (NO2) μειώθηκε κατά 46,8% (από 51.3 ug/m3 τον Απρίλιο του 2019, σε 27.3 ug/m3 τον Απρίλιο του 2020). Αντίστοιχα τα ατμοσφαιρικά σωματίδια διαμέτρου 2.5 μικρομέτρων (PM2.5), όπου θεωρούνται και τα περισσότερο επικίνδυνα για την υγεία, μειώθηκαν κατά 49,2% (από 25.6 ug/m3 τον Απρίλιο του 2019, σε 13 ug/m3 τον Απρίλιο του 2020) ενώ τα σωματίδια διαμέτρου 10 μικρομέτρων (PM10) μειώθηκαν κατά 56,2% (από 51.4 ug/m3 τον Απρίλιο του 2019, σε 22.5 ug/m3 τον Απρίλιο του 2020).* Πτώση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης υπήρξε προφανώς και σε άλλες Ελληνικές πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα και η Λάρισα, σε ορισμένες εκ των οποίων ξεπέρασε και το 65%.
Ωστόσο, όπως είναι αναμενόμενο, οι χαμηλές τιμές των ρύπων θα επανέλθουν στις προηγούμενες τιμές τους μόλις η οικονομία ξαναβρεί τον ρυθμό της. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές μάλιστα, σε ορισμένες βιομηχανικές περιοχές η κατάσταση μπορεί και να χειροτερέψει καθώς οι βιομηχανίες θα επιταχύνουν την παραγωγή για να καλύψουν το χαμένο έδαφος.
Πες ό,τι θες, αλλά για τον καπιταλισμό να μην μιλήσεις
Προφανώς όλες αυτές οι ειδήσεις που κυκλοφορούν ευρύτατα και στα συστημικά ΜΜΕ δεν μένουν ασχολίαστες. Ο δημοσιογράφος ή ο αρθρογράφος πάντα προσπαθεί να προτείνει λύσεις έτσι ώστε να κατευθύνει τον θεατή σε οδούς όσο το δυνατόν πιο μετριοπαθείς και εύκολα χειραγωγήσιμες. Για τους συστημικούς δημοσιογράφους η μείωση των οικονομικών ρυθμών είναι πάντα εκτός συζήτησης. Ποτέ δεν θα τους ακούσεις να προτείνουν τον περιορισμό του κύκλου υπερπαραγωγής-υπερκατανάλωσης, και ποτέ δεν θα τους ακούσεις να θίγουν ζητήματα που συγκρούονται άμεσα με τα συμφέροντα των εργοδοτών τους. Αντιθέτως, οι λύσεις που προτείνουν είναι πάντα οι λιγότερο ανώδυνες για το οικονομικό σύστημα: Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ηλεκτρικά αυτοκίνητα και λοιπές τεχνολογικές εξελίξεις, και φυσικά η κοινωνική ευθύνη του κάθε ατόμου. Πάντα δηλαδή είναι προσανατολισμένες προς μία κατεύθυνση που επιδιώκει να περιορίσει την περιβαλλοντική καταστροφή δίχως όμως να αγγίξει την πηγή του κακού, τον καπιταλισμό.
Αυτού του είδους η ρητορική μπορεί να μην μας προξενεί πλέον εντύπωση γιατί την έχουμε συνηθίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό. Γινόμαστε συνεχώς μάρτυρες αντιπαραθέσεων στον δημόσιο λόγο, όπου από τη μία πλευρά τοποθετείται η σκληροπυρηνική καπιταλιστική δεξιά που ορισμένες φορές φτάνει στο σημείο να υποστηρίζει ολοκληρωτικά αντιεπιστημονικές θέσεις, όπως την άρνηση του φαινομένου της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, και από την άλλη πλευρά τοποθετείται η κεντροαριστερά που υποδυόμενη τη «φωνή της λογικής» προτείνει τον πράσινο καπιταλισμό ως την μόνη ρεαλιστική λύση. Στην πραγματικότητα όμως καμία ουσιαστική λύση δεν πρόκειται να δοθεί στα περιβαλλοντικά προβλήματα αν η κοινωνία δεν καταφέρει να υπερβεί τον καπιταλισμό. Η αχαλίνωτη ανάγκη του για συνεχή οικονομική ανάπτυξη οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην υπερεξάντληση των φυσικών πόρων και στην αυξανόμενη παραγωγή ρύπων, σε ένα δηλαδή περιβαλλοντικό αδιέξοδο. Όταν μιλάς για περιβαλλοντικά ζητήματα και δεν αναγνωρίζεις την αναγκαιότητα για το σταδιακό απεγκλωβισμό από την συνεχή οικονομική ανάπτυξή, στην ουσία δεν προτείνεις τίποτα το ουσιαστικό.
Οι τεχνολογικές εξελίξεις όπως επίσης και η δημιουργία περιβαλλοντικής συνείδησης μπορούν σίγουρα να δράσουν βοηθητικά ως προς τον περιορισμό του οικολογικού αποτυπώματος, αλλά ποτέ δεν θα μπορέσουν να λύσουν ριζικά το πρόβλημα. Οποιοσδήποτε ασχολείται με τα περιβαλλοντικά ζητήματα, οφείλει μέσα από τον λόγο του να στηλιτεύει τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας. Όταν δεν μιλάς για την υπερεξάντληση των περιβαλλοντικών πόρων απλά και μόνο για να ικανοποιηθούν ορισμένες τεχνητές ανάγκες, όταν δεν μιλάς για την τεράστια ρύπανση που προέρχεται από τη βιομηχανία και όταν δεν μιλάς ούτε για την προσπάθεια του κράτους να επιτύχει υψηλότερους δείκτες οικονομικής ανάπτυξης παρά την περιβαλλοντική καταστροφή, αλλά αντιθέτως προτείνεις μόνο στους απλούς ανθρώπους να αλλάξουν τις συνήθειές τους, στην πραγματικότητα το μόνο που επιδιώκεις είναι τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης από τους πραγματικούς ενόχους.
Τέτοιου είδους προτροπές στοχεύουν στη δημιουργία αισθημάτων συνενοχής στα λαϊκά στρώματα, ώστε να μην καταφέρουν να εξωτερικεύσουν την οργή τους αποτελεσματικά, και εν τέλει να καταλήξουν να τη στρέψουν στον εαυτό τους. Έτσι λοιπόν, αντί να βλέπεις κινήματα πολιτών να μποϊκοτάρουν βιομηχανίες, να οργανώνουν απεργίες για περιβαλλοντικά ζητήματα, ή να μπλοκάρουν τον δρόμο στα βαρέα οχήματα που αποψιλώνουν τα δάση, βλέπεις ανθρώπους κλεισμένους στους εαυτούς τους που προσπαθούν να ξεπεράσουν τα αισθήματα ενοχής τους περιορίζοντας την ατομική τους ευθύνη. Αγοράζουν λάμπες οικονομίας, δεν πετάνε γόπες, δεν χρησιμοποιούν πλαστικές σακούλες και καλαμάκια, γίνονται vegan, ή πλέκουν πουλόβερ στα δέντρα.
*Πηγή: European Environmental Agency
Δίσεκτοι Καιροί
