Το καλοκαίρι του ’21, υποψήφια διδάκτορας (ΥΔ) της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενημερώνεται από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) –τον κρατικό φορέα που χρηματοδοτεί την έρευνά της– πως θα πρέπει να επιστρέψει στο ίδρυμα το συνολικό ποσό που έλαβε κατά τη διάρκεια χορήγησης της υποτροφίας της. Ο λόγος είναι πως δεν κατέθεσε έγκαιρα το απαραίτητο παραδοτέο, την διδακτορική της διατριβή, όπως προβλέπεται από την σύμβαση. Το ΙΚΥ την ενημέρωνε τακτικά πως καλείται να την υποβάλει άμεσα, καθώς εκείνη επικαλούνταν μια σειρά κωλυμάτων στην ερευνητική διαδικασία. Τελικά, μετά από μια σειρά άτυπων παρατάσεων, η υποψήφια διδάκτορας έλαβε τελεσίγραφο. Σε περίπτωση που δεν κατέθετε την διατριβή της, θα καλούταν να επιστρέψει όλα τα χρήματα που της είχαν καταβληθεί, και εάν αυτό δε γινόταν, θα λογίζονταν ως χρέος προς το δημόσιο. Η τριμελής επιτροπή της ΥΔ θα συνυπογράψει την αίτηση έφεσης της απόφασης.
Όπως άλλωστε είναι γνωστό σε όποια και όποιον δουλεύει ενεργά στην πρωτότυπη επιστημονική έρευνα, κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αβεβαιότητα σε σχέση με τα χρονοδιαγράμματα, καθώς η διεξαγωγή της –ιδιαίτερα δε εάν αυτή βασίζεται σε πειραματικές διαδικασίες– είναι έρμαιο τυχαίων διαταραχών που συχνά καθυστερούν κατά πολύ το προκαθορισμένο πρόγραμμα. Αυτά είναι ψιλά γράμματα για το ΙΚΥ, που στα πλαίσια της επιστημονικής αριστείας θέτει αυθαίρετα κριτήρια που δείχνουν παντελή έλλειψη εξοικείωσης με την διεξαγωγή πρωτότυπης έρευνας. Ωστόσο, το φαινόμενο δεν είναι ακατανόητο: όταν ένας κρατικός φορέας, ανεξάρτητος από το πανεπιστημιακά ιδρύματα, ελέγχει τη χρηματοδότηση των υποψήφιων διδακτόρων, και παράλληλα οι κρατικοί φορείς αντιμετωπίζονται ως ανώνυμες εταιρείες, αυτοί του είδους τα περιστατικά θα γίνονται όλο και περισσότερο καθημερινότητα για όσες και όσους θελήσουν να αφιερώσουν το χρόνο τους στην έρευνα.
Ακολουθεί η ανακοίνωση του Συλλόγου Ερευνητών/ριών και Εργαζομένων στην Έρευνα Ηρακλείου (Σ.Ε.Ε.Ε.Η.):
«Ο ΣΕΕΕΗ καταγγέλλει το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) το οποίο απαιτεί από συναδέλφισσα, υποψήφια διδάκτορα (ΥΔ) και μέλος του σωματείου μας την επιστροφή των χρημάτων της υποτροφίας που είχε λάβει επειδή δεν έχει ολοκληρώσει ακόμα την διατριβή της. Μάλιστα, πριν λίγες μέρες, εν μέσω πανδημίας, έστειλε στην συναδέλφισσα μας δικαστικό επιμελητή ζητώντας την επιστροφή των χρημάτων εντός 30 ημερών.
»Η συναδέλφισσα μας είχε λάβει την υποτροφία ΙΚΥ για υποψήφιους διδάκτορες τον Μάη του 2017. Ένας από τους όρους της προκήρυξης –όπως και σε κάθε προκήρυξη ΙΚΥ για Διδακτορικές Υποτροφίες ΕΣΠΑ 2014-2020– είναι η ολοκλήρωση του διδακτορικού εντός τριμήνου από τη λήξη της υποτροφίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αφορούσε τα τέλη του 2018. Αρχικά η συναδέλφισσα μας αντιμετώπισε σημαντικές αντικειμενικές δυσκολίες, δυσκολίες που δεν οφείλονταν στην ίδια και που καθυστέρησαν την διεξαγωγή της έρευνας της. Δυσκολίες για τις οποίες έγκαιρα είχε ενημερωθεί το ΙΚΥ και παρόλα αυτά δεν τις συμπεριέλαβε στις «περιπτώσεις ανωτέρας βίας». Συγκεκριμένα, λόγω απρόβλεπτης θανατηφόρας μόλυνσης των πειραματόζωων χρειάστηκαν πολλοί μήνες ώστε να δημιουργηθεί νέος πληθυσμός που πληροί τα απαραίτητα κριτήρια του πειράματος. Στη συνέχεια, τα μέτρα απαγορεύσεων που πάρθηκαν λόγω της πανδημίας είχαν ως αποτέλεσμα εκ νέου καθυστέρηση της διεξαγωγής της έρευνας της.
»Εμείς δεν θα δικάσουμε ποτέ κανέναν και καμία συνάδελφο μας γιατί καθυστέρησε να πάρει το διδακτορικό του/της. Αφενός, γιατί το να κάνεις πρωτότυπη έρευνα (όπως είναι ο ορισμός μιας Διδακτορικής Διατριβής) δε μπορεί να μπαίνει σε αυστηρά χρονοδιαγράμματα. Κανείς δε μπορεί να προβλέψει με ακρίβεια πότε και πως θα ολοκληρωθούν οι εκάστοτε πειραματικές διαδικασίες, οι οποίες πολύ συχνά χρειάζεται να επαναληφθούν. Αφετέρου, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιείται η έρευνα δεν επιτρέπουν την τήρηση αυτών των χρονοδιαγραμμάτων. Διότι το να κάνεις διδακτορικό στην Ελλάδα σημαίνει να καλύπτεις ότι άλλες «τρύπες» σε ανάγκες του εργαστηρίου υπάρχουν, σημαίνει να καλύπτεις διδακτικές ή και άλλες ανάγκες των ιδρυμάτων, σημαίνει να μην έχεις σταθερή χρηματοδότηση και να περιμένεις δίχρονες υποτροφίες (τύπου ΙΚΥ) που θα σε καλύψουν για ένα μερικό διάστημα και σε αυτό το μερικό διάστημα να πρέπει να βγάλεις όλες τις υποχρεώσεις της διατριβής σου. Επίσης, το να πάρεις διδακτορικό συνήθως απαιτεί να έχεις δημοσιεύσει τουλάχιστον μία πρωτότυπη εργασία σου σε επιστημονικό περιοδικό. Για αυτό και ο μέσος όρος ηλικίας κτήσης του διδακτορικού τίτλου σπουδών στην Ελλάδα είναι τα 38 έτη. Για αυτό και για το 54,6% των νέων διδακτόρων του 2019 η διατριβή είχε διάρκεια από 6 χρόνια έως και πάνω από 10 χρόνια! Σε μία χώρα που, για το 38,7% των νέων διδακτόρων του 2019, βασική πηγή χρηματοδότησης των διδακτορικών σπουδών τους ήταν οι προσωπικές αποταμιεύσεις και η υποστήριξη από την οικογένεια!
»Θεωρούμε απαράδεκτο και κατακριτέο το ΙΚΥ να διεκδικεί πίσω χρήματα υποτροφίας από οποιονδήποτε συνάδελφο/ισσα μας. Για την πλειοψηφία των ανθρώπων που κάνουν διδακτορικό, αυτή είναι η μόνη πηγή βιοπορισμού τους. Επίσης, θεωρούμε ότι ο συγκεκριμένος όρος, δηλαδή η παράδοση μιας ολόκληρης διατριβής εντός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου, είναι εντελώς αντι-επιστημονικός. Δυστυχώς είναι η λογική που αντιμετωπίζει όσους κάνουν έρευνα ως «ερασιτέχνες» και «τεμπέληδες» και υποτιμά την ίδια την επιστημονική διαδικασία. Μάλιστα, ακόμα και το ίδιο το ΙΚΥ δεν είχε αυτόν όρο μέχρι το 2014 και έδινε εναλλακτικές: εάν ο υπότροφος δεν είχε υποβάλει τη ΔΔ εντός του προβλεπόμενου ανώτατου χρονικού διαστήματος, αρκούσε να υποβάλει μία τουλάχιστον δημοσίευση σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό ή εισηγήσεις σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια ή συνδυασμό αυτών καθώς και μία βεβαίωση από τον επιβλέποντα καθηγητή, ότι η έρευνα που πραγματοποιήθηκε, αλλά δεν ολοκληρώθηκε, ήταν διδακτορικού επιπέδου.
»Απαιτούμε άμεσα από το ΙΚΥ:
- Να παύσει άμεσα η διαδικασία επιστροφής των χρημάτων της υποτροφίας από την συναδέλφισσα μας καθώς και από οποιονδήποτε άλλη αντίστοιχη περίπτωση.
- Να δοθεί παράταση χωρίς χρονικό περιορισμό σε όλες τις τρέχουσες υποτροφίες.
- Να μην υπάρχει στις επόμενες προκηρύξεις του ΙΚΥ ο επαίσχυντος και αντιεπιστημονικός όρος που βάζει ως προϋπόθεση την ολοκλήρωση μιας διδακτορικής διατριβής εντός συγκεκριμένων χρονικών ορίων.
»Ζητάμε άμεση συνάντηση του ΔΣ του ΙΚΥ με αντιπροσώπους του σωματείου μας.
»Καλούμε το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το ΙΤΕ να πάρουν άμεσα δημόσια θέση και να στηρίξουν την συναδέλφισσα μας.
»Επίσης καλούμε τον υπεύθυνο υφυπουργό για τα ζητήματα έρευνας, κύριο Χρήστο Δήμα, να πάρει θέση για το συγκεκριμένο ζήτημα. Οι συζητήσεις περί brain gain – brain drain φαίνονται τουλάχιστον αστείες όταν οι άνθρωποι που κάνουν έρευνα, και η ίδια η ερευνητική διαδικασία, αντιμετωπίζονται με αυτό τον τρόπο»
Το εργασιακό περιβάλλον στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, κατά κανόνα, οι ΥΔ δεν αναγνωρίζονται θεσμικά ως εργαζόμενοι/ες. Θεωρούνται φοιτητές και φοιτήτριες, και όποια χρηματοδότηση έχουν συνήθως γίνεται στα πλαίσια υποτροφίας, ή αντιμετωπίζονται ως ελεύθεροι/ες επαγγελματίες. Στη μια περίπτωση, είναι πλήρως ανασφάλιστοι/ες, δεν τους κόβονται ένσημα, και εν ολίγοις είναι σαν εργαζόμενοι άνεργοι: η πληρωμή τους γίνεται χαριστικά, ενώ δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις οι ΥΔ να μην αμείβονται καθόλου, φαινόμενο που παρατηρείται ιδιαίτερα στις θεωρητικές επιστήμες. Ως ελεύθεροι/ες επαγγελματίες, καλούνται να πληρώσουν μόνοι/ες τις ασφαλιστικές τους εισφορές, όπως και τον ΦΠΑ. Σε κάθε περίπτωση, κανένας φορέας – είτε ίδρυμα υποτροφιών είτε το πανεπιστήμιο – δεν αναλαμβάνει στοιχειώδεις εργοδοτικές υποχρεώσεις, από τις οποίες το καθεστώς αμοιβής μέσω υποτροφίας τους απαλλάσσει.
Η έλλειψη θεσμικής αναγνώρισης της εργασίας των ΥΔ, αλλά και των φοιτητών/τριών που εργάζονται στην έρευνα σε μεταπτυχιακό ή προπτυχιακό επίπεδο, δημιουργεί προβληματικές που δεν σταματούν μονάχα στην αμοιβή και την ασφάλιση, αλλά παραδείγματος χάρη, και στα χρονικά όρια εργασίας τους. Αυτό είναι επόμενο, αφού αν δεν αναγνωρίζεται η εργασία ως τέτοια, δεν θα γίνει και μνεία στον χρόνο εργασίας.
Συχνά, ως προαπαιτούμενο για τη χορήγηση διδακτορικής διατριβής απαιτούνται και κάποιες ώρες διδακτικής δραστηριότητας, όπως επιτηρήσεις και διδασκαλία – χωρίς φυσικά να γίνεται λόγος για αντίστοιχη αμοιβή.
Αξίζει να σημειωθεί πως η απαίτηση για αναγνώριση της εργασίας των ΥΔ και εργαζόμενων στην έρευνα δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ριζοσπαστική ιδέα: στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες αλλά και στις Η.Π.Α., οι ΥΔ είναι δεδομένο πως θα πληρωθούν και θα ασφαλιστούν. Ζωφερή εξαίρεση αποτελεί η Αγγλία, όπου η αντιμετώπιση των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων ως εταιρειών και των φοιτητών ως πελατών τους – στα πλαίσια των ευρύτερων νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων των κυβερνήσεων της Margaret Thatcher και John Major, ακόμα διασύρει την θέση της χώρας στην διεθνή επιστημονική κοινότητα.
Το συνδικαλιστικό τοπίο
Η παρθενική εμφάνιση πρωτοβάθμιου σωματείου ερευνητών κάτω από την βαθμίδα Γ’ (δηλαδή σωματείο στο οποίο γράφονται ΥΔ, μεταδιδακτορικοί/ές ερευνητές/ερευνήτριες αλλά και πιθανώς φοιτήτριες και φοιτητές σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο που δουλεύουν με σύμβαση έργου) στην Ελλάδα έγινε το 2015 με την ίδρυση του Σ.Ε.Ε.Ε.Η. Αμέσως μετά την ίδρυση του, το σωματείο εργαζομένων στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (Ι.Τ.Ε.), μήνυσε τον Σ.Ε.Ε.Ε.Η. με την κατηγορία του σφετερισμού της ιδιότητας του «ερευνητή». Με απλά λόγια, ο σύλλογος των εργοδοτών των ερευνητών που συνδικαλίστηκαν τους μήνυσε με την πρόφαση ότι δεν δικαιούνται να αυτοαποκαλούνται ερευνητές.
Πρωτόδικα ο Σ.Ε.Ε.Ε.Η. δικαιώθηκε και η υπόθεση έκτοτε έχει τελεσιδικήσει, από την στιγμή που δεν κατατέθηκε η όποια ένσταση έγκαιρα.
Ο Σ.Ε.Ε.Ε.Η. στα 6 χρόνια λειτουργίας του κρατά σημαντική θέση στον συνδικαλιστικό αγώνα στο Ηράκλειο –πόλη που αποτελεί πυρήνα της επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα λόγω της ύπαρξης του Ι.Τ.Ε.– τόσο σε επίπεδο λόγου όσο και σε επίπεδο δράσεων, στις δικαστικές αίθουσες και στο δρόμο.
Tο 2020 έγιναν οι πρώτες άτυπες διαδικασίες ίδρυσης του Πανελλαδικού Σωματείου Εργαζόμενων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, με χαρακτήρα αντίστοιχο με αυτό του Σ.Ε.Ε.Ε.Η. αλλά με πανελλαδική εμβέλεια. Τον Μάη του ’21 έγινε η ιδρυτική συνέλευση του, και έκτοτε τα δύο πρωτοβάθμια σωματεία βρίσκονται σε στενή συνεργασία με σκοπό την υπεράσπιση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων των ερευνητριών και των ερευνητών, και την οργάνωση τους στη βάση ενάντια στα αφεντικά, το κεφάλαιο, και τον εργασιακό μεσαίωνα που τους επιβάλλεται.
Raskolnikov
