Αναδημοσίευση από τον Υπόγειο Ιλισό
Τον Δεκέμβριο του 2022, η συλλογικότητα Υπόγειος Ιλισός προχώρησε στην έκδοση του βιβλίου «Για μια ελευθεριακή δικαιοσύνη – Για μια δικαιοσύνη ενάντια στην κυριαρχία και το κράτος». Αφορμή και στόχος της έκδοσης υπήρξε η ανάγκη να απαντηθούν διαχρονικά ερωτήματα που αφορούν τον αγωνιζόμενο κόσμο: Τι σημαίνει τελικά δικαιοσύνη για εμάς; Πώς έχει ασκηθεί μέχρι σήμερα από τη δική μας πλευρά; Και με ποιους τρόπους θα μπορούσε να επανανοηματοδοτηθεί και να ασκείται στο μέλλον; Τον Σεπτέμβριο του 2023 ξεκίνησε ένας κύκλος παρουσιάσεων του βιβλίου, κατά τις οποίες διατυπώθηκαν τόσο ερωτήσεις όσο και κριτικές στις προτάσεις που στοιχειοθετήσαμε στο βιβλίο. Η ανταλλαγή αυτή υπήρξε όχι μόνο ευπρόσδεκτη, αλλά αποτέλεσε ένα κρίσιμο βήμα για την περαιτέρω εμβάθυνση της σκέψης μας γύρω από τη θεματική της δικαιοσύνης.
Το παρόν κείμενο επιχειρεί να συνοψίσει και να απαντήσει στα πιο συχνά και κρίσιμα ερωτήματα που προέκυψαν κατά τις εκδηλώσεις. Ερωτήματα που μας προκάλεσαν να διευκρινίσουμε πτυχές που έμειναν ασαφείς, και να επιστρέψουμε με απαντήσεις κατηγοριοποιώντας τα σε γενικότερες θεματικές.
Τελικά, οι προτάσεις του βιβλίου για την επίλυση σύγκρουσης απευθύνονται σε όλο τον κόσμο;
Αναζητώντας εναλλακτικές μορφές διαχείρισης της βλάβης και της αδικίας, στρεφόμαστε προς τις κοινότητες, προς μορφές που δεν αναπαράγουν την κρατική εξουσία αλλά χτίζουν σχέσεις ευθύνης και αμοιβαιότητας. Μάλιστα, όπως αναφέρουμε στο τελευταίο κεφάλαιο, βασική προϋπόθεση της πρότασής μας για μια ελευθεριακή δικαιοσύνη αποτελεί η ύπαρξη μιας κοινότητας κοινών σκοπών. Ο βασικός πυρήνας πάνω στον οποίο μπορεί να εφαρμοστεί οποιαδήποτε πρόταση είναι η κοινή συμφωνία και εθελούσια συμμετοχή – χωρίς εξαναγκασμούς και τιμωρητικές ιεραρχίες. Συνεπώς, τα προτεινόμενα μοντέλα στο σύνολο τους δεν είναι κατάλληλα για κάθε περίπτωση, αλλά αφορούν περισσότερο σε κοινότητες που αναγνωρίζουν τη σημασία της παραπάνω προϋπόθεσης – της συλλογικής ευθύνης.
Μέσα σε μία σύγκρουση εμφανίζεται το δίπολο ισχυρός-αδύναμος. Υποστηρίζουμε αυτόματα την πιο αδύναμη πλευρά;
Οι σχέσεις, όσο κι αν τις επιθυμούμε ισότιμες, φέρουν μέσα τους τις αντιφάσεις και τις ανισότητες αυτού του κόσμου. Το δίπολο ισχυρός-αδύναμος δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρο. Οι σχέσεις είναι δυναμικές, ιστορικές, πολιτικά φορτισμένες. Δεν επαρκεί η ταυτοποίηση· χρειάζεται κατανόηση της συγκεκριμένης συγκυρίας, των σχέσεων εξουσίας (της ταξικής ή έμφυλης τοποθέτησης λ.χ.). Δεν υπάρχουν «καθαροί» ρόλοι. Η επίτευξη της ισότητας είναι αντικείμενο ενός ευρύτερου ελευθεριακού αγώνα και ένα διαρκές επίδικο. Ο στόχος μέσα από τις προτεινόμενες διαδικασίες δικαιοσύνης είναι η επίλυση των άδικων πράξεων. Στεκόμαστε πρώτα δίπλα στην αδύναμη πλευρά και στηρίζουμε χωρίς πατερναλισμό και χωρίς να υποκαθιστούμε τη διαδικασία. Αναγνωρίζουμε ότι η ισχύς δεν είναι στατική – μετακινείται, αναδιανέμεται, αμφισβητείται. Μέσα από την αυτοοργάνωση, την αυτονομία μπορούμε να διαμορφώνουμε διαδικασίες που λειτουργούν αποτρεπτικά και επανορθωτικά χωρίς να αναπαράγουν σχέσεις εξουσίας. Ωστόσο αναγνωρίζουμε ότι η θιγόμενη πλευρά μέσα σε μία σύγκρουση δεν ταυτίζεται αυτόματα με την αδύναμη πλευρά σε μία σχέση. Αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας για δικαιοσύνη είναι η εργασία για την εύρεση της αλήθειας, η οποία μπορεί να προσφέρει πραγματικά στην αποσυσκώτιση τόσο περίπλοκων δυναμικών.
Τι γίνεται όμως όταν η κοινότητα παρεκκλίνει από αυτές τις αρχές; Όταν το σώμα που αναλαμβάνει να επιλύσει τις διαφορές μετατρέπεται σε ρυθμιστικό μονοπώλιο, όταν αρχίζει να μιμείται το κράτος;
Η κοινότητα δεν πρέπει επουδενί να καταλήξει να θεσπίσει μορφές εξουσίας που να αναπαράγουν την καταπίεση, γι’ αυτό οφείλει να επαγρυπνά στην προοπτική όπου η διαμεσολάβηση μετατρέπεται σε εργαλείο εξουσίας. Στην περίπτωση όπου η αξιοπιστία και η ικανότητά ενός τέτοιου σώματος να επιλύσει διαφορές τίθεται υπό αμφισβήτηση, ή δρα υποκαθιστώντας την κοινότητα, τότε πρέπει να επανεξεταστεί ακόμη και να καθαιρεθεί. Η κοινότητα πρέπει να διασφαλίσει ότι τα σώματα που δημιουργεί παραμένουν όργανα εκτέλεσης των κοινών αποφάσεων που εμφορούνται από τους σκοπούς της κοινότητας.
Στόχος της ελευθεριακής δικαιοσύνης είναι η αποκατάσταση της βλάβης και η συνειδητοποίηση του θύτη για την πράξη του. Θέλουμε να καλύψουμε τις ανάγκες μας εδώ και τώρα, χωρίς εξουσιαστικές μεταμφιέσεις. Η αποκατάσταση δεν μπορεί να γίνει με όρους θεσμικής ποινής. Αν μιλάμε για κοινότητες που λειτουργούν στη βάση της εθελούσιας συμμετοχής, τότε δεν μιλάμε για ποινές που βασίζονται στον εξαναγκασμό, στη βία ή στον παραδειγματισμό. Η αποκατάσταση είναι μια διαδικασία που μπορεί να περιλαμβάνει τακτικές απομάκρυνσης αλλά να προσφέρει και μεθόδους επανένταξης. Αλλά ποτέ με στόχο την εκδίκηση. Κρίνουμε ως σωστή την προσέγγιση που θα εστιάζει στην αναγνώριση των συνεπειών και δεν θα μοιράζει καταδικαστικές τιμωρίες.
Στήριξη των θυμάτων – δημόσιες καταγγελίες – Διαπόμπευση
Όταν αντιμετωπίζουμε τετελεσμένα αδικήματα, η στάση μας απέναντι στη θιγόμενη πλευρά είναι κρίσιμη. Οφείλουμε να το στηρίξουμε υλικά, πολιτικά και ψυχολογικά, ακόμα και αν διαφωνούμε με τους σκοπούς ή το προσωπικό του περί δικαίου αίσθημα.[1] Στην περίπτωση όπου το υποκείμενο επιλέξει τον δρόμο της αστικής δικαιοσύνη, η έμπρακτη υποστήριξη περιλαμβάνει και την ενημέρωση για τους περιορισμούς, τις αδικίες ακόμη ή τις μεροληψίες των θεσμών που μπορεί να συναντήσει στα αστικά δικαστήρια.
Συχνά πολλές υποθέσεις αδικιών έρχονται στο φως μέσα από πρωτοβουλίες δημοσιοποιήσεών τους (συνήθως από την θιγόμενη πλευρά). Η «καταγγελία» μέσα από τη δημόσια ή ημιδημόσια γνωστοποίηση άδικων/βίαιων περιστατικών αναδεικνύεται ως ένα από τα λίγα διαθέσιμα μέσα, ιδίως για τα πιο αποδυναμωμένα υποκείμενα. Πόσο μάλιστα σε περιπτώσεις όπου οι αδικίες παραμένουν αδιευκρίνιστες και συγκαλυμμένες. Έχει συμβάλει ουσιαστικά στην πολιτικοποίηση ζητημάτων που κάποτε θεωρούνταν ατομικά ή «περιστασιακά». Ωστόσο, αυτή η πρακτική από μόνη της δεν αποτελεί λύση ούτε ολοκληρωμένο πολιτικό εργαλείο. Η καταγγελία χωρίς συνέχεια, χωρίς σχέδιο, μένει μετέωρη. Το ζητούμενο παραμένει η διαχείριση μετά και η πρόληψη, όχι απλώς η έκθεση.
Επιπλέον, μία τέτοια δημοσιοποίηση ενέχει κινδύνους: Από την μία αναγγέλλονται λεπτομέρειες που μπορεί να εκθέσουν το θύμα, προσωπικά και ιατροδικαστικά δεδομένα που εύκολα καταναλώνονται χωρίς καμία εγγύηση αποκατάστασης. Από την άλλη, ναι μεν η διαπόμπευση αναδεικνύει τον δράστη ως κοινωνικά επικίνδυνο, επομένως λειτουργεί αποτρεπτικά, ταυτόχρονα όμως χρειάζεται να αναλογιστούμε τις συνέπειες αυτής της πρακτικής. Η δημοσιοποίηση των στοιχείων αφήνει κάποιον έκθετο σε κάθε είδους αντεκδίκηση, τροφοδοτεί τον κοινωνικό στιγματισμό ενώ πιθανώς να αποτρέπει τη μεταμέλειά του. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζουμε τα χαρακτηριστικά της υπόθεσης, την προστασία του θύματος, την κοινωνική θέση του θύτη, την προθυμία του για μεταστροφή κ.λπ.
Σκέψεις για την επιλογή του δρόμου της αστικής Δικαιοσύνης:
Η απαλλαγή από την εξάρτηση από το κράτος και τους κατασταλτικούς του θεσμούς, ιδίως από αυτούς που επιβάλλουν ποινές και φυλάκιση, είναι κομβική για τον αγώνα προς την ελευθερία. Ωστόσο η εφαρμογή μιας τέτοιας προοπτικής απαιτεί κοινωνική δύναμη που σήμερα δεν κατέχουμε. Στην πλειονότητα των σοβαρών εγκλημάτων, η προσφυγή στην αστική δικαιοσύνη δεν είναι επιλογή, αλλά αρκετές φορές αναγκαστικό μονοπάτι για τα αδικημένα υποκείμενα. Κι αυτό δεν αναιρεί την κατανόηση ότι η κρατική δικαιοσύνη, μαζί με το πλέγμα τιμωριών και εγκλεισμού που τη συνοδεύει, δεν οδηγεί σε καμιά απελευθερωτική συνθήκη· αντιθέτως, υπονομεύουν την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, επαναλαμβάνοντας και εντείνοντας τις κοινωνικές αδικίες που προσποιείται ότι αντιμετωπίζει.
Σε αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο, η κινηματική αντίσταση και ο δικαστικός ακτιβισμός αναλαμβάνουν και ρόλο της άμυνας απέναντι σε κρατικά εγκλήματα, εργοδοτικές αυθαιρεσίες και θεσμικές παρανομίες. Η παρουσία μας στα δικαστήρια ως έκφραση του αγώνα, μπορεί να ανοίξει ρωγμές, να καθυστερήσει ή και να μπλοκάρει την αναπαραγωγή της αδικίας. Πολλές φορές μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι η διατύπωση και μόνο του αιτήματος για δικαιοσύνη αλλά και ο αγώνας που εκκινεί από αυτή την διεκδίκηση, αποτελεί και ένα βήμα προς την επούλωση της θιγόμενης πλευράς.
Μετά από 2 χρόνια κλείνει ο κύκλος των εκδηλώσεων του βιβλίου. Θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλες τις συλλογικότητες και τους χώρους που φιλοξένησαν τις εκδηλώσεις-παρουσιάσεις του βιβλίου, αλλά τον κόσμο που παρευρέθηκε σε αυτές και τις εμπλούτισε με ερωτήσεις/τοποθετήσεις.
Ευχαριστούμε θερμά:
- Τις Ανοιχτές συνελεύσεις για την κρατική δολοφονία του Κ. Μανιουδάκη (Χανίων και Αθήνας)
- Τον αυτοδιαχειριζόμενο κοινωνικό χώρο Μπερντέ
- Τον Ελεύθερο Κοινωνικό Χώρο “Σχολείο για την μάθηση της ελευθερίας” (Θεσσαλονίκη)
- Το αναρχικό στέκι Utopia A.D.( Κομοτηνή)
- Το Πέλοτο (Ξάνθη) και τον Ανοιχτό Κοινωνικό χώρο Xanadu
- Το 7ο Ελευθεριακό Φεστιβάλ Βιβλίου Ιωαννίνων
Υπόγειος Ιλισός,
Αναρχική Ομάδα στην Αθήνα
Μάιος 2025
ypogeios_ilisos@espiv.net
https://ypogeios-ilisos.espivblogs.net
[1] Παραθέτουμε από το βιβλίο σελ. 151 «Όσον αφορά τις αποφάσεις που θα κληθεί να πάρει η κοινότητα ως προς την θιγόμενη πλευρά, οφείλει να ακούσει και να την σεβαστεί καθ’ όλη την διάρκεια της διαδικασίας της, να δρα υποστηρικτικά προτείνοντας εναλλακτικές, παρέχοντας χώρο και ασφάλεια από το άτομο/α που προκάλεσε/αν τη βλάβη, (…). Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι η δικαιοσύνη που θέλει να αποδώσει η θιγόμενη πλευρά ταυτίζεται με τις συλλογικές αξίες της κοινότητας (…). Στην περίπτωση που δεν υπάρχει κανένας συμβιβασμός μεταξύ κοινότητας και θιγόμενης πλευράς, τότε η κοινότητα πρέπει να περιοριστεί στην ενδυνάμωση της».
