Ήξερε ο Τορκεμάδα Ψυχολογία;
Στην αρχαία τραγωδία, η εμφάνιση του κράτους ακολουθείται μονίμως από τη βία. Στις ανθρώπινες κοινωνίες, η εμφάνιση του κράτους μας έφερε και το επάγγελμα του… ανακριτή.
Η ανάκριση, για χιλιάδες χρόνια, ήταν η τέχνη του να παράγεις πόνο για να αποσπάσεις μια πληροφορία ή/και ομολογία. Ο καλός ανακριτής έπρεπε να είναι πάντα και καλός βασανιστής (να προκαλεί πόνο) αλλά και καλός γιατρός (να σταματάει τη διαδικασία λίγο πριν πεθάνει ο ανακρινόμενος). Τα πρώτα εργαλεία του ανακριτή (όργανα βασανιστηρίων) εμφανίζονται μαζί με τα πρώτα οργανωμένα κράτη πριν 5.000 χρόνια σε Μεσοποταμία και μετά στην Κίνα. Από τότε η επιστήμη της ανάκρισης δεν είχε καμία αλλαγή μέσα στον χρόνο. Ο ανακριτής βασάνιζε και ο ανακρινόμενος πονούσε.
Ο πρώτος σταθμός στην ιστορία της ανάκρισης μπορεί να βρεθεί το 15ο αιώνα μ.Χ. στην Ισπανία. Ο Δομινικανός μοναχός Τορκεμάδα “αυτονομείται” από την άμεση πρόκληση πόνου (το αναλαμβάνει ο βοηθός του, ο δήμιος) και εξηγεί στον ανακρινόμενο ότι θα πει στον “κακό” να σταματήσει, αν του πει αυτό που θέλει να ακούσει. Η τεχνική αποδεικνύεται αλάνθαστη και ο ιεροεξεταστής παινεύεται στο τέλος της καριέρας του ότι θα μπορούσε να πείσει και τον πάπα (τον πιο άγιο άνθρωπο) να ομολογήσει ό,τι του πει.
Ο δεύτερος σταθμός της ιστορίας της ανάκρισης είναι στα μέσα του 20ου αιώνα. Οι ανακριτές της Γκεστάπο μπορούν εντός ενός 24ωρου να κάνουν οποιοδήποτε ανακρινόμενο να μιλήσει. Οι αντάρτες και οι αντιφρονούντες γνωρίζουν την τέχνη των ανακριτών και εντός ενός 24ώρου διαλύουν πάντα τον πυρήνα, σε περίπτωση σύλληψης κάποιου συντρόφου τους. Οι ναζί ανακριτές θα μεταλαμπαδεύσουν τη γνώση τους στη λατινική Αμερική καθώς η C.I.A. θα τους προτείνει, για να μη συλληφθούν, μία θέση καθηγητή σε μυστικά στρατόπεδα εκπαίδευσης της αστυνομίας για τη καταστολή των ανταρτών (η πρώτη σχολή άνοιξε το 1952 στην Γουατεμάλα).
Την ίδια εποχή οι Γάλλοι ανακριτές στην Αλγερία έχουν πιάσει καλύτερους χρόνους. Ο πυρήνας, σε περίπτωση σύλληψης κάποιου μέλους του, διαλύεται εντός 12ώρου (τόσο αντέχει ο ανακρινόμενος), δίνοντας αυτοδικαίως, στους Γάλλους ανακριτές του στρατού, το πρώτο βραβείο στην ιστορία των βασανιστηρίων. Μετά από χιλιάδες χρόνια πρακτικής, τα κράτη έχουν καταφέρει να τελειοποιήσουν τη μέθοδο, να τη συμπυκνώσουν μέσα σε λίγες ώρες.
Και τότε προκύπτει μια νέα ανάγκη στην ανάκριση…. φτάνοντας στον τρίτο (και σημερινό) σταθμό της.
Ο ανακριτής τρίπαρε
Η έναρξη του ενδοϊμπεριαλιστικού ανταγωνισμού μεταξύ των δύο κρατών – υπερδυνάμεων (ονομάστηκε και ψυχρός πόλεμος) δημιουργεί νέες προσκλήσεις στους ανακριτές. Θα πρέπει να πλειοδοτούν δημόσια σε δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα και να μην είναι βίαιοι (ενώ από το αντίθετο παραπέτασμα να παρουσιάζονται ως τέρατα), να μη κακοποιούν σωματικά τους αιχμαλώτους τους (περιμένοντας και από την άλλη πλευρά ότι θα κάνει το ίδιο) και κυρίως να μπορούν να αποσπάσουν πληροφορίες χωρίς καν να θυμάται ο ανακρινόμενος ότι τις έδωσε.
Αρχίζει η χρυσή εποχή της Ψυχολογίας.
Το 1943, στην ειρηνική Βασιλεία της Ελβετίας, ο χημικός Άλμπερτ Χόφμαν που δουλεύει για την Σαντόζ (σήμερα Νοβάρτις) δοκιμάζει άθελά του μια νέα ουσία που έχει παρασκευάσει πριν 5 χρόνια στο εργαστήριο του. Για πολλές ώρες είναι ομιλητικός, ειλικρινής και το κυριότερο όταν περάσει η επήρεια της ουσίας, θυμάται ελάχιστα από όσα είπε. Οι δημοκράτες (πια) ανακριτές θεωρούν ότι βρήκαν το χρυσό δισκοπότηρο της ανάκρισης… το L.S.D.
Το 1948 δημιουργείται στη Νεβάδα η πρώτη μυστική σχολή ανάκρισης για πράκτορες. Εκεί, δε μαθαίνουν να ρίχνουν ξύλο, αλλά αποκτούν εξειδικευμένες γνώσεις ψυχολογίας, φαρμακευτικής και συμπεριφοριστικής. Ταυτόχρονα ο αμερικάνικος στρατός χρηματοδοτεί σε όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ πειράματα και έρευνες για αισθητηριακή απομόνωση, κοκτέιλ ψυχοτρόπων, ψυχαναλυτικής προσέγγισης, τεχνικών πειθούς, γραφολογίας, στέρησης ύπνου κ.τ.λ. Επειδή οι ανακριτές που συμμετέχουν στα πρώτα πειράματα (παίρνουν μεγάλες ποσότητες LSD) μετά το τέλος των μαθημάτων, γυρνάνε στις οικογένειές τους ψυχολογικά ρετάλια, τους προτείνουν, μέχρι να συνέλθουν, να λένε στους δικούς τους ότι θα λείψουν για μεγάλο διάστημα σε ένα μεγάλο ταξίδι (trip). Από τους πρώτους ανακριτές, θα προέλθει στην παγκόσμια αργκό των χρηστών ουσιών η λέξη «τριπάρω»…
Την ίδια εποχή και η άλλη υπερδύναμη αντιμετωπίζει τους αντιφρονούντες, με όρους ψυχιατρικής.
Οι ανακριτές δε θα μαθαίνουν πυγμαχία αλλά ψυχολογία και ο ανακρινόμενος δεν θα ματώνει αλυσοδεμένος, αλλά θα δίνει το χέρι στον καλύτερό του φίλο, τον ανακριτή.
Η ΓΛΩΣΣΑ του ΣΩΜΑΤΟΣ
και οι ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΚΡΙΣΗΣ
Ένα παλιό ανέκδοτο περιγράφει μια διεθνής συνάντηση ανακριτών. Ένα ζώο στο δάσος έχει κάνει ένα έγκλημα και πρέπει να το βρούνε πριν τη δύση του ήλιου. Πάει ο Αμερικάνος, καλεί έναν ζωολόγο, έναν δασολόγο και άλλους ειδικούς επιστήμονες και δυο ώρες πριν τη δύση φέρνει την αρκούδα μετανιωμένη να μονολογεί ότι αυτή το έκανε. Πάει μετά ο Γερμανός με όλο το επιστημονικό επιτελείο και φέρνει το ελάφι ξανά μετανιωμένο να μονολογεί την ενοχή του. Πάει και ο Έλληνας ανακριτής και μετά από λίγο έχουν τρέξει όλα τα ζώα του δάσους στους κριτές του διαγωνισμού, τσακισμένα από το ξύλο να φωνάζουν όλα μαζί “εγώ ήμουν” για να σωθούν από τον Έλληνα ανακριτή.
Στην Ελλάδα κρατάμε τις παραδόσεις και έτσι ως και πριν λίγα χρόνια οι χιλιετείς τακτικές των ανακριτών συνεχίζονταν μέσα στα τμήματα, τις ταράτσες και τα μπουντρούμια της αστυνομίας.
Μόλις το 2009 κυκλοφόρησε σε αυτοέκδοση το βιβλίο του Χ. Χριστοδούλου με τίτλο “Η ΓΛΩΣΣΑ του ΣΩΜΑΤΟΣ” και υπότιτλο “και οι ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΚΡΙΣΗΣ”. Στο πυκνογραμμένο βιβλίο των 360 σελίδων και μεγάλου σχήματος (24Χ17) διαβάζουμε στον πρόλογο ότι : Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως για πρώτη φορά στα ελληνικά δεδομένα γίνεται προσπάθεια να αναλυθούν και να γίνουν προσιτές στους επαγγελματίες των κλάδων που αναφέραμε έννοιες όπως η μη λεκτική επικοινωνία, η πειθώ, η γραφολογία, και οι τεχνικές ανάκρισης.
Ο συγγραφέας, είναι αξιωματικός της Ελληνικής Αστυνομίας και εκπαιδευτής σε θέματα αστυνομικής αυτοπροστασίας, αυτοάμυνας, αμυντικής (!) σκοποβολής και οπλοτεχνικής.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια και πιο συγκεκριμένα στα:
Κεφ.1 (Η γλώσσα του σώματος) σελ 21-146
Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται το κεφάλι-πρόσωπο, τα χέρια, τα πόδια και το σώμα ως σύνολο. Ο ανακριτής μαθαίνει να αποκωδικοποιεί τα μη λεκτικά στοιχεία του ανακρινόμενου αλλά και να μην αποκαλύπτει με τις κινήσεις του, τι πιστεύει για αυτόν. Οι ανακρινόμενοι χωρίζονται σε δυο βασικούς τύπους (“μακιαβελικός” και “μη σίγουρος”) που εκπέμπουν διαφορετικά μηνύματα με τις κινήσεις τους. Πχ ο μακιαβελικός όταν χαμηλώνει το βλέμμα του σκέφτεται ψέμματα, ενώ ο δεύτερος, με την ίδια κίνηση, λέει αλήθεια. Η προσέγγιση του ανακριτή πρέπει να είναι διαφορετική σε οπτικούς τύπους (“βλέπω τι εννοείς”), ακουστικούς τύπους (“κάτι μου λέει ότι”), κιναισθητικούς τύπους (“ήρθα σε επαφή μαζί του”) και πάντα με σταθερή αλλά όχι κυριαρχική φωνή. Υπάρχουν και ειδικές αναφορές για τη στάση των αστυνομικών σε περιπολία στο δρόμο (πχ. να μη φοράνε γυαλιά ηλίου σε φιλικά περιβάλλοντα ή να μη σταυρώνουν τα χέρια με τις παλάμες οριζόντια με το δρόμο).
Παιδιά από διαλυμένες οικογένειες… ήταν η περιγραφή των ΜΜΕ για τους αναρχικούς μετά τις συλλήψεις του πολυτεχνείου του 1995. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι πιο καλοί ανακριτές (και οι πιο σκληροί ανακρινόμενοι) είναι όσοι προέρχονται από διαλυμένες και βίαιες οικογένειες, γιατί αναγκάζονται από παιδιά να “διαβάζουν” τις κινήσεις του εχθρικού περιβάλλοντός τους.
Κεφ.2 (Φυσιογνωμική. Τι δείχνει η μορφή του προσώπου;) σελ. 147-156
Αναφέρει τα στερεότυπα που υπάρχουν για φιλικά ή εχθρικά χαρακτηριστικά στα πρόσωπα των ανθρώπων και να μην επηρεάζεται ο ανακριτής ή ο δικαστής από αυτά. Πχ. σύμφωνα με μια αμερικάνικη έρευνα, οι άνθρωποι με συμμετρικά χαρακτηριστικά (όμορφοι) τρώνε κατά 67% μικρότερες ποινές για τις ίδιες υποθέσεις από τους “άσχημους”.
Κεφ. 3 (Αλήθεια ή ψέματα. Σύνοψη ένθετων και γενικοί κανόνες) σελ 157-170
Στο κεφάλαιο αυτό, αναλύονται πιο συγκεκριμένα τα μη λεκτικά χαρακτηριστικά στην ολότητά τους και πώς ο ανακριτής, αφού έχει αποκτήσει εμπειρία στην παρατήρηση του ανακρινόμενου, να καταλάβει, ποιες κινήσεις του προδίδουν το ψέμα του (το “μίλημά του” όπως λένε οι χαρτοπαίκτες).
Κεφ. 4 (Έξω στον δρόμο) σελ 171-178
Ο συγγραφέας αντιστρέφει τη σχέση ανακριτή- ανακρινόμενου και δίνει συμβουλές στους αστυνομικούς σε περιπολία (μόνοι τους “έξω”, στο δρόμο) τι πρέπει να προσέχουν, καθώς άτυπα “ανακρίνονται” ενώ περιπολούν, με εν δυνάμει εγκληματίες που τους παρακολουθούν. Δίνει συμβουλές αναπνοής, στάση σώματος, έντασης φωνής, κίνησης τραβήγματος όπλου και καταλήγει στο λάθος της “υπόθεσης Κορκονέα” (τι πήγε στραβά από τον “νταή”αστυνομικό στο εχθρικό περιβάλλον των Εξαρχείων).
Κεφ. 5 (Το περιβάλλον και η διαρρύθμιση χώρου) σελ. 179-205
Η θέση του κυρίαρχου στο τραπέζι. Αναλύεται πού πρέπει να κάθεται ο ανακρινόμενος και πού οι ανακριτές ανάλογα από τον ρόλο που έχει ο καθένας τους. Ακόμη αναφέρονται ποια άρρητα στοιχεία μπορεί να συγκεντρώσει ο ανακριτής από τον προσωπικό χώρο του καθενός (πχ “αξιώσεις ταυτότητας”- πτυχία σε κορνίζα στον τοίχο, “υπολείμματα συμπεριφοράς”- τα βιβλία ή τα cd τακτοποιημένα σε αλφαβητική ή εννοιολογική σειρά στο ράφι, “ρυθμιστές σκέψεων”- ένα έργο τέχνης ή πολλά αρωματικά κεριά). Στο κεφάλαιο αναφέρεται ακόμη το πώς επηρεάζει η θερμοκρασία τον χώρο της ανάκρισης και τα ρούχα του ανακριτή (χαλαρό ντύσιμο ή επίσημη στολή), ανάλογα από τον τύπο του ανακρινόμενου.
Κεφ. 6 (Οι τεχνικές ανάκρισης) σελ 206-263
Αφού έχουμε διαβάσει τις προηγούμενες σελίδες μπορούμε να πάμε στο ψητό:
Οι τεχνικές που παρουσιάζονται στο βιβλίο αυτό φυσικά δεν έχουν καμία σχέση με την άσκηση σωματικής ή ψυχικής ή οποιασδήποτε άλλης μορφής βίας πάνω στον ανακρινόμενο. Θεωρούμε πως μία αποτελεσματική ανάκριση είναι αυτή που συνδυάζει στοιχεία βασικών κανόνων της ψυχολογίας πειθούς, εκλεπτυσμένης μεθόδους ανάλυσης των μη λεκτικών μηνυμάτων, αλλά και της ικανότητες ενεργής ακρόασης και “σπάσιμο” του ψυχογλωσσικού κώδικα του εξεταζόμενου.
Στο κεφάλαιο αναπτύσσονται οι τέσσερις βασικές τεχνικές:
1. Τεχνική κινησιακής συνέντευξης- ανάκρισης. Χρησιμοποιείται σε μορφωμένα άτομα, ψυχολογικά υγιή και όχι υπό την επήρεια ουσιών. Εφαρμόζει τις παραπάνω παρατηρήσεις.
2. Συνέντευξη ανάλυσης συμπεριφοράς και τεχνικής Ριντ. Προηγείται συνέντευξη-γνωριμία με τον ανακρινόμενο, πριν αρχίσει η “επίσημη” ανάκριση. Έχει κατηγορηθεί για πλύση εγκεφάλου, αφού ο ανακριτής μπορεί να κατευθύνει την επίσημη απολογία. Αποτελείται από 15 βασικά βήματα.
3. Τεχνική Βικλάντερ- Ζουλάφσκι. Ίδια με την τεχνική Ριντ αλλά πρέπει ο ανακριτής εξαρχής να γνωρίζει πολλά στοιχεία για την υπόθεση για να προετοιμαστεί κατάλληλα για να επισπεύσει τα βήματα προσέγγισης.
4. Αξιολόγηση Θεματικής Αντίληψης. Στηρίζεται στην προβολή 5 άσχετων φωτογραφιών και στην παρατήρηση της περιγραφής του ανακρινόμενου για αυτές. Η τεχνική χρησιμοποιείται σε άτομα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και κυρίως σε σεξουαλικά εγκλήματα ή πάθους.
Σε όλες τις τεχνικές ανάκρισης τα προαπαιτούμενα για την επιτυχή έκβαση είναι τα εξής:
1. Ο χώρος της ανάκρισης να εξασφαλίζει το απερίσπαστο της προσοχής και την αισθητηριακή απομόνωση του ανακρινόμενου, να μην υπάρχουν σήματα ή εικόνες (πχ. αστυνομίας) που να θυμίζουν τις συνέπειες του να μιλήσεις, να μην υπάρχουν ογκώδη αντικείμενα στο χώρο (δημιουργούν άγχος), η πόρτα που οδηγεί στο δωμάτιο να είναι απλή, ο φωτισμός και η θερμοκρασία να είναι κανονικές αλλά με τη δυνατότητα γρήγορης αυξομείωσης, οι καρέκλες να μην έχουν ρόδες ή καλύτερα να μη κουνιούνται καθόλου και η θέση του ανακριτή να βλέπει προς την έξοδο.
2. Η εμφάνιση ένδυση του ανακριτή (ανάλογα με τον τύπο του ανακρινόμενου – αλλά πάντα να φέρνει φάκελο μαζί του που δεν μπορεί να δει ο ύποπτος).
3. Τεχνική διατύπωσης ερωτήσεων (τύπος χωνιού: γενικές/ανοιχτού τύπου – να αφήνουν χώρο στη περιγραφή [20%], μετά κλειστού τύπου- απαντώνται με ναι και όχι [50%], και τελικά ερωτήσεις συνέχειας [30%]- διευκρινιστικές στις ερωτήσεις κλειστού τύπου).
4. Ερμηνεία απαντήσεων (απαντήσεις με πρόλογο, ερωτήσεις άσχετες- όπως ο “χαζός” τηλεοπτικός ανακριτής Κολούμπο, λέξεις αποφυγής, αυτοενοχοποίησης, αλλαγή στη χρήση των λέξεων, αποπροσωποποίηση, υποκατάστατα λέξεων, τονισμός του ναι και όχι, επίκληση στην ηθική, υπερβολική ευγένεια).
5. Κάπνισμα (αν δε καπνίζει ο ανακρινόμενος δε καπνίζει και ο ανακριτής και το αντίθετο, ένα τσιγάρο αρχή και ένα τέλος, να μην υπάρχει τασάκι- να το ζητήσει ο ανακρινόμενος).
6. Σημειώσεις (να γράφονται όλα με τον ίδιο τρόπο και να δείχνει το ίδιο ενδιαφέρον ο ανακριτής).
7. Γλώσσα ανακρίνοντος (ο ανακριτής να ξέρει τους κώδικες επικοινωνίας του ανακρινόμενου πχ. νεανικές εκφράσεις, πολιτικό λεξιλόγιο).
8. Μη εμφανής ηλεκτρονική καταγραφή.
Κεφ. 7 (τεχνικές ανάλυσης λεκτικού περιεχομένου) σελ. 264- 288
1. Επιστημονική ανάλυση περιεχομένου: Η μέθοδος αυτή αναπτύχθηκε κυρίως στο Ισραήλ και δεν χρειάζεται η παρουσία ανακριτή. Ζητείται από τον ύποπτο να γράψει σε ένα χαρτί λεπτομερώς τι έγινε και τι είδε και ανάλογα από κάποια χαρακτηριστικά του εγγράφου (άρνηση, εισαγωγή τρίτου προσώπου, αυθόρμητες διορθώσεις, κενά μνήμης, δομή του λόγου, συναίσθημα, υποκειμενικός χρόνος, πληροφορίες δίχως σειρά ή έλλειψή τους, πρώτο πρόσωπο, χρήση αντωνυμιών, αλλαγή ύφους) ο ανακριτής μπορεί να καταλάβει αν ψεύδεται.
2. Αξιολόγηση αξιοπιστίας δήλωσης: Κυρίως σε Γερμανία και Σουηδία αλλά και σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες. Περιλαμβάνει τέσσερα στάδια όπου ζητείται αρχικά η περιγραφή μίας απολύτως φανταστικής ιστορίας και μετά η περιγραφή του εγκλήματος.
Κεφ. 8 (διάφορες άλλες πρακτικές ανάκρισης) σελ 289- 296
Ο συγγραφέας αναφέρεται στις συσκευές ανίχνευσης ψεύδους, στη φαρμακολογία και στον ορό της αλήθειας, στον εγκεφαλικό τομογράφο και στον υπνωτισμό. Στην Ελλάδα δεν χρησιμοποιούνται.
Κεφ. 9 (πειθώ: οι έξι θεμελιώδεις κανόνες) σελ. 297- 316
Το κεφάλαιο περιγράφει τους έξι βασικούς τρόπους για να πείσεις κάποιον:
1. Ανταποδοτικότητα. Σου κάνω χάρη, μου κάνεις χάρη.
2. Δέσμευση- συνέπεια: Να σπάσει η δέσμευση στο σκοπό του υπόπτου ώστε να μη φαίνεται ασυνεπείς προς τους συνεργάτες του.
3. Κοινωνική επιρροή: Και άλλοι μίλησαν, μόνο εσύ έμεινες.
4. Συμπάθεια: Ο καλός ανακριτής να ομοιάζει στον ύποπτο και να δείχνει ότι έχουν κοινά ενδιαφέροντα.
5. Αυθεντία: Στις ιεραρχικά δομημένες οργανώσεις να αρχίζεις από τον αρχηγό (συνήθως σπάει πιο εύκολα), αναγνωρίζοντάς του και επίσημα τα πρωτεία.
6. Σπανιότητα: Αν δεν πιάσουν όλα τα παραπάνω, ευγενικά προαποφασίζεσαι έλλειψη χρόνου και ενδιαφέροντος από μέρους του ανακριτή, κάνοντας τη συνομιλία επιθυμητή τελικά.
Κεφ. 10 (γραφολογία) σελ 317-337
Τελικά στο τελευταίο κεφάλαιο περιγράφει με τι διαδικασία πρέπει να λαμβάνεται το δείγμα γραφής και τι μπορεί να αποκαλύψει ο γραφικός χαρακτήρας κάποιου.
Ο συγγραφέας του βιβλίου εκτός από αξιωματικός της αστυνομίας είναι και υπέρ της ελεύθερης αγοράς. Σε όλο το βιβλίο μας θυμίζει ότι οι ίδιες τεχνικές ανάκρισης, εκτός από την αστυνομία, είναι εξίσου χρήσιμες σε manager για την επιλογή του ανθρώπινου δυναμικού της εταιρίας τους.
Ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από όλους. Ανακριτές, αστυνομικούς, δικαστές, αφεντικά και βέβαια από τους εκατομμύρια άλλους που όπως λέει και ο Θορώ
“Όσο υπάρχει αδικία η θέση των δίκαιων είναι στη φυλακή”.
