Tο παρόν κείμενο αποτελεί μετάφραση ενός κειμένου του Leroy Maisiri από το αφρικάνικο site zabalaza.net σχετικά με την κατάσταση στη Ζιμπάμπουε μετά την αλλαγή στην κορυφή του καθεστώτος. Η Ζιμπάμπουε αποτελεί μια από τις φτωχότερες χώρες του πλανήτη –με 580 δολάρια μέσο ετήσιο εισόδημα και προσδόκιμο ζωής τα 58 χρόνια– ενώ ταυτόχρονα είναι πλούσια σε πλουτοπαραγωγικές πηγές και είναι σημαντικό να έχουμε μια εικόνα για το τι συμβαίνει στις περιοχές που λειτουργούν σαν αφανείς ατμομηχανές του καπιταλισμού.
Πρόλογος, μετάφραση, επιμέλεια και υποσημειώσεις: Άπατρις
Έχουν περάσει περίπου 100 ημέρες [1] από αυτό που αποκαλείτε γέννηση της «νέας» Ζιμπάμπουε -από το τέλος της 37χρονης εξουσιαστικής κυριαρχίας του Robert Mugabe- αρχηγού του κράτους από το 1980. Η Ζιμπάμπουε πλέον έχει έναν νέο πρόεδρο, τον Emmerson Mnangagwa, ο οποίος κέρδισε την εξουσία μέσω ενός «βελούδινου» στρατιωτικού πραξικοπήματος κατά του Mugabe και της επιλεγμένης διαδόχου του Grace Mugabe [2]. Και πρόσφατα, η Ζιμπάμπουε θρήνησε τον θάνατο του πρώην πρωθυπουργού, Morgan Tsvangirai -ηγέτη της αντιπολίτευσης, προερχόμενου από τα συνδικάτα, ο οποίος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του αγωνιζόμενος ενάντια στο καθεστώς.
Αλλά τι έχει αλλάξει στην πραγματικότητα και τι μπορούμε να περιμένουμε; Αυτό το κείμενο υποστηρίζει ότι όντως συντελούνται σημαντικές αλλαγές. ‘Η, έστω και αναιμική, απελευθέρωση της πολιτικής ζωής (που φαίνεται, για παράδειγμα, από το γεγονός ότι ο Mnangagwa απέτισε φόρο τιμής στον Tsvangirai) και κάποιες υποσχέσεις οικονομικής μεταρρύθμισης (θετικής αλλά και αρνητικής) έχουν σημασία. Αλλά οι αλλαγές στο κέντρο του Λευκού Οίκου της Ζιμπάμπουε και η απομάκρυνση ενός προβληματικού διευθυντή του καπιταλιστικού κράτους -για να ανοίξει τον δρόμο για τον νέο διευθυντή- δεν θα φέρει την απελευθέρωση για τις λαϊκές μάζες.
Αυτή η αντικατάσταση δεν αποτελεί λύση για τα κεντρικά προβλήματα: την αδίστακτη κυρίαρχη τάξη, το ληστρικό κράτος και φυσικά την καπιταλιστική κρίση και την μπότα του ιμπεριαλισμού. Το ζήτημα δεν αφορά τα πρόσωπα: το σύστημα είναι το πρόβλημα. Αυτό το κείμενο είναι εναντίον του Mugabe και εναντίον του Mnangagwa, αλλά είναι επίσης και ενάντια στο κράτος ως μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Όλα τα κράτη καταπιέζουν την εργατική τάξη, την αγροτιά και τους φτωχούς, και το κράτος στη Ζιμπάμπουε είναι απλώς ένα ακραίο παράδειγμα. Το παρόν κείμενο θεωρεί το κράτος της Ζιμπάμπουε ένοχο για τον υψηλότερο βαθμό περιορισμού της ατομικής ελευθερίας και των οικονομικών επιλογών, την απαγόρευση της αξιοπρεπούς διαβίωσης για τους απλούς πολίτες και την προώθηση των συμφερόντων των οικονομικών και πολιτικών ελίτ εις βάρος των μαζών. Απορρίπτει την ιδέα ότι ο Mugabe ήταν ο άνθρωπος των φτωχών και των άστεγων και ο ισχυρισμός ότι η πτώση του ήταν μια ήττα για προοδευτικές δυνάμεις –από την άλλη δεν έχει ψευδαισθήσεις σχετικά με τον Mnangagwa.
Γιατί βοηθάει μια αναρχική προοπτική;
Η αναρχική θεωρία μας βοηθά να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Παρέχει μια ολιστική ανάλυση του κράτους και της τάξης του. Η αναρχική προσέγγιση εξηγεί πώς το ίδιο το κράτος δεν είναι όργανο της δημοκρατίας, αλλά ένας πυλώνας του ταξικού συστήματος: συγκεντρώνει τη δύναμη και τον πλούτο, δημιουργεί και δίνει χώρο στην εξουσία της μειοψηφίας και συνεργάζεται με φιλικά προσκείμενους ιδιώτες καπιταλιστές. Οι αλλαγές στο προσωπικό μπορεί να επηρεάσουν την πολιτική και το στυλ της εξουσίας, αλλά όχι το ίδιο το σύστημα.
Αυτό είναι ακριβώς αυτό που συνέβη στη Ζιμπάμπουε: η δυναστεία των Mugabe απορρίφθηκε, αλλά η άρχουσα τάξη δεν εξαλείφθηκε. Στην πραγματικότητα, δεν υπήρξε καν αλλαγή στο πολιτικό κόμμα που ασκεί τα εξουσιαστικά/κυβερνητικά καθήκοντα. Ο Mnangagwa και ο Mugabe προέρχονται από το ίδιο κόμμα, την Αφρικανική Εθνική Ένωση Ζιμπάμπουε -Πατριωτικό Μέτωπο (ZANU-PF), η οποία κυβερνάει τη χώρα από το 1980. Η αλλαγή ήταν το αποτέλεσμα διαφοροποιήσεων στην κυβερνητική ομάδα του ZANU-PF, μια αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων. Σαν τέτοια δεν έγινε από κάτω, αλλά αποτέλεσε μια ενδοεξουσιαστική διαμάχη ανάμεσα στη δύναμη του στρατού (που βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Mnangagwa) και τη δύναμη του Mugabe που κατείχε τον έλεγχο στην γραφειοκρατία και την αστυνομία.
Η αυτοκαταστροφική πολιτική κουλτούρα
Ο Robert Mugabe ανέλαβε την εξουσία το 1980, όταν η Αφρικάνικη Εθνική Ένωση της Ζιμπάμπουε (ZANU) κέρδισε τις πρώτες ανοικτές εκλογές. Ο Μugabe είχε αναλάβει την ηγεσία του κόμματος λίγα χρόνια πριν, και το κόμμα διατηρεί από τότε τη διακυβέρνηση της χώρας. Η δεκαετία του 1980 βρήκε τα συνδικάτα να καταπιέζονται και τα αντίπαλα κόμματα να αλληλοσυγκρούονται: οι σφαγές του στρατού -που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ZANU- στο Matabeleland, το χρονικό διάστημα 1983-1987 με 20.000 νεκρούς, βοήθησαν στη συντριβή της αντίπαλης Ένωσης του Αφρικανικού Λαϊκού Κόμματος (ZAPU). Η ZAPU αναγκάστηκε να συγχωνευθεί με το ZANU, που μετονομάστηκε τώρα σε ZANU-PF. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το ZANU-PF δημιούργησε μια επιχειρηματική αυτοκρατορία, επέβαλε νεοφιλελεύθερες πολιτικές και επιδόθηκε σε εκτεταμένες πράξεις διαφθοράς.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, στη Ζιμπάμπουε έλαβε χώρα μια μαζική πολιτική αναταραχή προερχόμενη κυρίως από τα συνδικάτα, τις αντιπολιτευόμενες ομάδες και τους φοιτητές που πολεμούσαν την καταστολή του ZANU-PF και τον νεοφιλελευθερισμό. Ταυτόχρονα πρώην στρατιώτες, απογοητευμένοι από τη διαφθορά στο συνταξιοδοτικό σύστημα και την αργή αγροτική μεταρρύθμιση, πήραν τη μεριά του κινήματος. Τότε ο Tsvangirai ίδρυσε το αντιπολιτευόμενο Κίνημα για Δημοκρατική Αλλαγή (MDC).
Ωστόσο, ο συνδυασμός συστηματικής καταπίεσης, αδυναμίας αντίστασης (η MDC εξαφανίστηκε σταθερά από τη ZANU-PF), κρατικής προπαγάνδας, νοθευμένων εκλογών, πατροναρίσματος και του αμφιλεγόμενου προγράμματος αγροτικής μεταρρύθμισης, επέτρεψαν στην εξουσιαστική εθνικιστική κυβέρνηση του ZANU-PF να διατηρήσει την εξουσία. Στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων , το ZANU επιτέθηκε στις καταλήψεις γης [3] των λευκών διανέμοντας την καλύτερη γη στην ηγεσία και τους συμμάχους του και τοποθετώντας τα υπόλοιπα κομμάτια υπό κρατικό έλεγχο, προκειμένου να παγιδεύσει τους αγρότες σε σχέσεις αιχμαλωσίας διαμεσολαβημένες από το κόμμα. Η αγροτική μεταρρύθμιση κατέστρεψε έτσι το τμήμα της άρχουσας τάξης που αντιτίθετο περισσότερο στη ZANU-PF, τους λευκούς καπιταλιστές αγρότες, οι οποίοι είχαν αντικαταστήσει την προηγούμενη στήριξή τους προς τον Mugabe με την υποστήριξη τους προς τον Tsvangirai.
Η Ζιμπάμπουε πέρασε μια διαδικασία επανεγγραφής της ιστορίας της, καθώς όλη η ιστορία της χώρας συγχωνεύτηκε με την πατριωτική ιστορία του Robert Mugabe, υπό προσωπολατρικό πρίσμα, στην οποία όλοι όσοι ήταν εναντίον του καθεστώτος -εργαζόμενοι, φοιτητές, αγρότες, φτωχοί άνθρωποι, το MDC- στηλιτεύονταν ως προδότες και ιμπεριαλιστές. Δεδομένου ότι η χρηματοδότηση από τους προηγούμενους συμμάχους του Mugabe -η βρετανική ιμπεριαλιστική κυβέρνηση- στέρεψε κατά τη διάρκεια των αγροτικών μεταρρυθμίσεων, ο Mugabe βρήκε νέους συμμάχους, πρόθυμους να βάλουν χέρι στους αφρικανικούς πόρους -την κινεζική κυβέρνηση, που τώρα ξεκινάει μια μεγάλη ιμπεριαλιστική προώθηση στην Αφρική. Κάτι τέτοιο απαιτούσε παραχωρήσεις απέναντι στην Κίνα και το άνοιγμα των συνόρων για τις φτηνές κινεζικές εισαγωγές.
Σε αυτήν την κατάσταση, σημειώθηκε σημαντική οικονομική ύφεση, με τη γεωργία να μειώνεται και να κλείνει η τοπική βιομηχανία. Αντί να τελειώσει η εξάρτηση από τον ιμπεριαλισμό, το ZANU-PF απλά πραγματοποιούσε συναλλαγές με τους ιμπεριαλιστές. Πολύ θετικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας και της παιδείας στη δεκαετία του ’80 εξανεμίστηκαν από τον νεοφιλελευθερισμό, που τον ακολούθησε η διαφθορά και η οικονομική κρίση, ενώ η μαζική ανεργία -πάνω από το 80%- είδε μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης να καταφεύγουν στην άτυπη [4] οικονομία. Η μεγαλύτερη συνδικαλιστική ένωση κατά τη δεκαετία του 1990, η ένωση γεωργών, σήμερα δεν υπάρχει πια, και η μεγαλύτερη ένωση είναι αυτή των εμπόρων του δρόμου.
To ληστρικό κράτος και τα προβλήματα του
Η Ζιμπάμπουε είχε εξελιχθεί σε ένα κλασικό παράδειγμα ολοκληρωτικού κράτους, που ο έλεγχος του κρατικού μηχανισμού από μια μικρή ελίτ είναι κεντρικής σημασίας για τη συσσώρευση πλούτου από την ελίτ αυτή, που αυτή η συσσώρευση βασίζεται στην άντληση πόρων από την κοινωνία μέσω φόρων, εθνικοποιήσεων και δωροδοκιών. Ταυτόχρονα, ένας ιδιώτης καπιταλιστής μπορεί να κάνει επιχειρήσεις μόνο αν πληρώσει κρατικές εισφορές. Ο υπερμεγέθης στρατός διαδραματίζει βασικό ρόλο σε αυτό το σύστημα, επιτρέποντας έτσι τη διεύρυνση αυτής της διαδικασίας σε κοντινές χώρες, όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, όπου η Ζιμπάμπουε συμμετείχε στον εκεί πόλεμο.
Η επιβίωση της, δομικά συνδεδεμένης με το κράτος, κυρίαρχης τάξης συνδέεται άμεσα με την μαζική εκμετάλλευση και καταπίεση της εργατικής τάξης, των αγροτών και των φτωχών, και αυτών των άνισων κοινωνικών σχέσεων που έχουν σφυρηλατηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, καλλιεργημένες με συνέπεια, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά.
Αυτό σημαίνει ότι το κράτος είναι βασικός χώρος κεφαλαιακής συσσώρευσης και αυτό σημαίνει επίσης ότι οι συγκρούσεις για τις κεντρικές θέσεις και τα τμήματα του κράτους είναι σοβαρή υπόθεση. Στη Ζιμπάμπουε, η άρχουσα τάξη αποτελείται πλέον από μια μαύρη κρατική ελίτ, η οποία με την πάροδο του χρόνου έχει καταλήξει να βασίζεται κυρίως στη συσσώρευση κεφαλαίων μέσω της κρατικής εξουσίας. Η απώλεια κάποιας θέσης σημαίνει απώλεια πρόσβασης στον πλούτο και την εξουσία.
Το πραξικόπημα, όντας αναίμακτο, πανηγυρίστηκε από τον πληθυσμό, και χαιρετήθηκε από τις μάζες, που βγήκαν στον δρόμο μαζικά. Αλλά η αιτία δεν ήταν οι μάζες, αλλά μια μάχη μεταξύ δύο φατριών του ZANU-PF. Οι δυνάμεις που χρησιμοποιήθηκαν στο πραξικόπημα δεν ήταν η εξουσία των ανθρώπων, αλλά τα κρατικά μέσα καταστολής -πιο συγκεκριμένα, μια ισχυρή ομάδα στο ZANU-P, οι στρατηγοί γύρω από το Mnangagwa. Από την στιγμή που ο στρατός έθεσε τον Mugabe υπό κατ’ οίκον περιορισμό, ήταν οι πρώτοι που κατέλαβαν τους δρόμους, ανέλαβαν όλες τις εθνικές (κρατικές), εκπομπές [5] και ο επικεφαλής τους (Mnangagwa) εξέδωσε το νέο όραμα της Ζιμπάμπουε. Και με τα ίδια κατασταλτικά μέτρα, οι απλοί πολίτες αποστερούνται μιας πιθανότητας να ανοικοδομήσουν μια Ζιμπάμπουε που να αντανακλά τον αγώνα τους. Μόλις ο στρατός χρησιμοποιήθηκε για να διευθετήσει το ζήτημα του ποιος θα διαδεχτεί τον Μουγκάμπε, οι απλοί πολίτες εκτοπίστηκαν για άλλη μια φορά -τους είπαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους και να περιμένουν, το μέλλον τους ήταν και πάλι στα χέρια της κρατικής ελίτ. Και η νέα ηγεσία του ZANU-PF δεν ήταν τόσο νέα: ο Mnangagwa ήταν ένας από τους παλιότερους ηγέτες του ZANU-PF, ενώ διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στις σφαγές της Matabeleland.
Το ZANU-PF, από την αρχή, είχε χρησιμοποιήσει τον έλεγχο των κατασταλτικών μέσων -του στρατού και της αστυνομίας- για να εδραιώσει τη δύναμη των ηγετών του, οι οποίοι ελέγχουν ολοκληρωτικά το σώμα του κόμματος. Προκειμένου να κρατήσει την κρατική εξουσία, εργαλειοποίησε τα μέσα δημόσιας διοίκησης: την κρατική γραφειοκρατία, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου της γης, τις αδειοδοτήσεις, την εκπαίδευση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης -τελικός σκοπός να ανακατασκευάσει τη Ζιμπάμπουε σαν ιδιωτική περιουσία του ZANU-PF. Αυτή δεν είναι εικόνα από τη μετά-Mugabe εποχή και επίσης δεν είναι απλό θέμα: υπήρξαν σκληροί αγώνες για να αποτραπεί ο απόλυτος έλεγχος του ZANU-PF στη δημόσια ζωή και πολλά από τα μέτρα αυτά υποβοηθούν την κρατική ελίτ, που έχει σαν πυρήνα της το ZANU-PF, στη συσσώρευση του κοινωνικού πλούτου.
Αυτός είναι ο κύκλος ζωής της επίσημης πολιτικής: η κατοχή του κράτους και οι μετασχηματισμοί της εξουσίας, προκειμένου να μην περάσει η δύναμη και ο πλούτος στα χέρια των μαζών, στον λαό.
Η κυρίαρχη ελίτ στην παλιά Ροδεσία [5] -σήμερα Ζιμπάμπουε- ήταν πάντα ανίκανη να ανταποκριθεί στις λαϊκές ανάγκες. Όλες οι κεντρικές πολιτικές βασίστηκαν στον προσπορισμό κέρδους για την άρχουσα τάξη. Ο συνδυασμός μιας αυταρχικής βασιλείας, πρώτα υπό τον Ιάν Σμιθ [6], στη συνέχεια υπό τον Ρόμπερτ Μουγκάμπε, με τη δύναμη της άρχουσας τάξης, την αδόκιμη ταξική ανάλυση από την αριστερά στη Ζιμπάμπουε (η οποία θεωρούσε το κράτος ως εργαλείο για επαναστατική αλλαγή) και τις αδυναμίες των συνδικάτων επέτρεψαν στη Ζιμπάμπουε να είναι το σκαμνί για τα πόδια του ZANU-PF.
Η αληθινή ελευθερία δεν θα έρθει ποτέ μέσω του κοινοβουλίου, δεν θα έρθει μέσω στρατιωτικών κινήσεων, ούτε θα έρθει από έναν ηλικιωμένο άνδρα που αναμασά εκ νέου τη νεοφιλελεύθερη και υπερεθνικιστική ρητορική, ενώ τα χέρια του καλύπτονται με αίμα. Η αληθινή ελευθερία για τη Ζιμπάμπουε έγκειται στη μαζική δράση, η οποία είναι ο μετασχηματιστής για την οικοδόμηση ενός πραγματικού δημοκρατικού ακρατικού σοσιαλισμού βασισμένου στην αυτοδιαχείριση, την ελευθερία την πολιτική ανεκτικότητα και την κοινή ιδιοκτησία (αναρχισμός). Όσο υπάρχει ένας άνθρωπος στη Ζιμπάμπουε χωρίς φαγητό, κάποιος που δεν έχει πρόσβαση στην εκπαίδευση, τη στέγαση ή την απασχόληση, ο αγώνας για αξιοπρέπεια δεν έχει τελειώσει. Αυτό που χρειάζεται είναι να ξεφύγουμε από τις ψευδαισθήσεις, σχετικά με τον νέο πρόεδρο και να ξεκινήσουμε να οργανωνόμαστε στις λαϊκές μάζες, για ελευθερία και δικαιοσύνη, να κατανοήσουμε ξεκάθαρα ότι το κράτος είναι μια ιεραρχική, γραφειοκρατική δομή που βοηθά στη δημιουργία μιας μικρής κυρίαρχης τάξης που μας καταπιέζει όλους -μια ανθεκτική δομή που δεν μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί.
[1] ο Mugabe έπεσε από την εξουσία στις 15 Νοέμβρη 2017 [2] γυναίκα του Mugabe, γνωστή όπως άλλωστε και όλα τα μέλη της οικογένειας για την ακραία προκλητική ζωή της, σε μια από τις φτωχότερες χώρες του πλανήτη [3] εδώ αναφέρεται στην κατοχή γης από λευκούς γαιοκτήμονες και όχι σε καταλήψεις ακτημόνων ή κάτι παρεμφερές [4] άτυπη πιθανότατα με μια έννοια που συγχωνεύει τόσο την εργασία του «δρόμου» όσο και τη δουλειά στο μαύρο κεφάλαιο [5] αν και δεν είναι ξεκάθαρο προφανώς αναφέρεται σε τηλεοπτικές ή/και ραδιοφωνικές εκπομπές [6] ονομασία της Ζιμπαμπουε από την εποχή της αποικιοκρατίας [7] λευκός αρχηγός του αποικιοκρατικού καθεστώτος που ανατράπηκε από τον Mugabe
