«Όταν χρησιμοποιώ μια λέξη», είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, «σημαίνει ακριβώς ό,τι εγώ την επιλέγω να σημαίνει, μήτε περισσότερα μήτε λιγότερα».
«Το ζήτημα», επέμεινε η Αλίκη, «είναι αν μπορείς να κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν πολλά διαφορετικά πράγματα».
«Το ζήτημα», είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, «είναι να ξέρεις ποιος κάνει κουμάντο, αυτό είναι όλο».
~Λούις Κάρολ – Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων
Ζούμε σ’ έναν κόσμο που κυβερνάται από μυθοπλασίες, συνωμοσιολογίες και θρησκευτικούς φανατισμούς κάθε είδους. Τη μαζική εμπορευματοποίηση, τη διαφήμιση, την πολιτική που ασκείται ως κλάδος της διαφήμισης, την παντοδυναμία της τηλεόρασης. Ζούμε σε ένα πελώριο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Οι δρόμοι είναι διάσπαρτοι με τεράστιες πινακίδες των οποίων οι απεικονίσεις είναι το προκάλυμμα, ενώ από κάτω τους βρίσκονται τυπωμένες οι λέξεις με το πραγματικό ενδιαφέρον: «Αγόρασε!», «Νέο!», «Τώρα!». Δεν χρειάζεται κανείς να είναι λάτρης των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν έναν μελλοντικό ζοφερό δυστοπικό κόσμο. Ο ζόφος είναι ήδη εδώ και η δυστοπία μας κυβερνά.
Το πρώτο πράγμα που κάνει μια ολοκληρωτική κυβέρνηση, ένα φασιστικό καθεστώς, προκειμένου να χειραγωγεί τους υπηκόους του είναι να διαστρεβλώνει το νόημα των λέξεων ή να αλλάζει τις «ενοχλητικές» λέξεις και νοήματα προς το… ευπρεπέστερο. Μπορεί (ακόμη) να μην ζούμε στην ολοκληρωτική κοινωνία που περιγράφουν στα βιβλία τους ο Τζωρτζ Όργουελ, ο Άλντους Χάξλεΰ και ο Ρέι Μπράντμπερι, («1984», «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» και «Φαρενάιτ 454» αντίστοιχα) αλλά οι επικοινωνιολόγοι της αυτοκρατορίας του χρήματος έχουν αποδειχτεί οι καλύτεροι αναγνώστες και μαθητές των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν τις δυστοπικές κοινωνίες του μέλλοντος.
Η γλωσσοκάθαρση – «Νέα Γλώσσα» (Newspeak)
«Ο πόλεμος είναι ειρήνη», «Η ελευθερία είναι σκλαβιά», «Η άγνοια είναι δύναμη»
~Τζωρτζ Όργουελ – 1984
Σήμερα όλο και περισσότερο ακούμε να γίνεται αναφορά σε κάποιο αφεντικό ονόματι «Μεγάλος Αδελφός» (Big Brother), που στο «1984» αποτελεί έναν οιονεί αόρατο πλανητάρχη και ένα πανταχού παρόν μάτι «δίκης οφθαλμόν ος τα πάνθ’ ορά» (Big Brother is watching you). Στη φουτουριστική χώρα της Ωκεανίας και στο έτος 2050 όταν και θα καθιερωθεί επισήμως η Newspeak, λέξεις όπως ελευθερία, δημοκρατία και ισότητα θα έχουν τεθεί εξ αντικειμένου εν αχρησία. Αλλά αν ως τότε χρησιμοποιηθούν στον γραπτό και τον προφορικό λόγο είτε ακόμη χειρότερα εγκατασταθούν στον ανθρώπινο νου (όπως συμβαίνει στον κεντρικό ήρωα της νουβέλας Γουίνστον Σμιθ) συνιστούν «έγκλημα της σκέψης» που η “Thought Police”-Αστυνομία της Σκέψης- τιμωρεί αμείλικτα με βασανιστήρια, ακόμη και με θάνατο.
Βέβαια κάποιες από αυτές τις λέξεις παραμένουν εφόσον διατηρούν την ουδέτερη σημασία τους, π.χ. το επίθετο «ελεύθερος» στο: «Ο στρατιώτης είναι ελεύθερος υπηρεσίας/ιατρού» είναι αθώο και αβλαβές, αλλά το «Είμαι ελεύθερος πολίτης» προκαλεί την άμεση σύλληψη όποιου τόλμησε να το ξεστομίσει. Το κυβερνόν κόμμα είναι το Ingsoc, English Socialism (και εδώ είναι το πρώτο δείγμα της Newspeak), αφού το πολιτικό σύστημα καλείται οξύμωρα «ολιγαρχικός κολεκτιβισμός». Το «co(n)», «συν/μαζί», του collectivism (που παραπέμπει στον γνήσιο ελευθεριακό κολεκτιβισμό), σε ανάρμοστο γάμο με το «ολιγαρχικός», νοηματοδοτεί ένα μέλλον πλήρους χρεοκοπίας του ανθρώπου ως ατόμου, ή πιο ωμά, όπως το έθεσε ο ίδιος ο Όργουελ, «ως ανθρώπου που μια μπότα τού πατάει όλο το πρόσωπο, εσαεί» μεταλλάσσοντάς τον σε ένα απρόσωπο ον.
Η Ωκεανία ως κοινωνία απολυταρχική είναι ιεραρχημένη στις ακόλουθες τρεις κοινωνικές τάξεις:
α) Το εσωτερικό κόμμα, που είναι η νομενκλατούρα, η άρχουσα και ευημερούσα τάξη (ποσοστό λίγο πιο πάνω από το 1%).
β) Το εξωτερικό κόμμα, οι μικρογραφειοκράτες χαμηλοϋπάλληλοι, οι μικροαστοί της κοινωνίας (ποσοστό 18%).
γ) Οι proles (υπερβαίνουν το 80%). Είναι οι υποπρολετάριοι, οι λούμπεν, οι παρίες που ζουν κάτω από συνθήκες απόλυτης αθλιότητας οι οποίοι έχουν το «δικαίωμα» της πρόσβασης στη φτηνή λογοτεχνία και στην πορνογραφία, και τους επιτρέπεται να πίνουν μόνο μπίρα.
Αν όλα αυτά σας φαίνονται τόσο οικεία είναι όχι λόγω σύμπτωσης, αλλά λόγω του ότι ήδη συμβαίνουν. Μπορεί να μην μας κυβερνά τυραννικά κανενός είδους μονοκομματικό Ingsoc, αλλά ο δικομματισμός των ημερών μας (στις δημοκρατίες δυτικού τύπου) μάς αποδεικνύει ότι οι διαφορές μεταξύ των δύο κομμάτων που εναλλάσσονται στην εξουσία αμβλύνονται, ελαχιστοποιούνται και βαθμιαία εξαφανίζονται όχι και τόσο απρόβλεπτα.
Δυστυχώς στις προβλέψεις του για τη μοίρα των φτωχών ανθρώπων, των proles, ο Όργουελ δεν έπεσε έξω. Αυτό που συμβαίνει σήμερα με την ανθρωποκτόνα καπιταλιστική πολιτική δεν το συνέλαβε ούτε εκείνου ο νους. Σήμερα η ανθρωπότητα αριθμεί έξι δισεκατομμύρια ψυχές. Με πραγματικά στοιχεία, το ένα και κάτι της νομενκλατούρας του «1984» έχει φθάσει στο 2%. Το αντίστοιχο του εξωτερικού Ingsoc (το 18%) ζει πολύ καλύτερα από τους εξωτερικούς του Ingsoc του «1984», γιατί έχει αποκτήσει τις απαραίτητες για το σύστημα επιστημονικές γνώσεις που αμείβονται σχετικά ικανοποιητικά, ιδίως στις ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Αλλά τι γίνεται το 80% των έξι δισεκατομμυρίων; Πολλοί άνθρωποι στερούνται, εκτός από την τροφή, και το πόσιμο νερό. Η θνησιμότητα των παιδιών έχει ανέλθει κατακόρυφα παιδικές ζωές θα μπορούσαν να σωθούν αν έπαιρναν τα (πάμφθηνα) κατάλληλα φάρμακα. Συμπερασματικά, με το βαθύπλουτο 2% και τους σημερινούς λιμοκτονούντες “proles”, ζούμε έναν οργουελικού τύπου ολιγαρχικό «κολεκτιβισμό».
Λιγότερη γλώσσα, περισσότερος φασισμός
«Πιότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, αυτό που φοβάται ο άνθρωπος είναι να κάνει ένα βήμα μπρος, να ξεστομίσει μια καινούργια λέξη».
~Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι
Το «1984» θυμίζει έμμεσα μια άλλη «δυστοπία» με την ευρύτερη έννοια της λέξης, το «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι (γράφτηκε το 1953).
Εδώ οι ομόλογοι της Αστυνομίας της Σκέψης είναι οι πυροσβέστες με μια πολύ πρακτική αποστολή: το κάψιμο όλων των βιβλίων. Συγκρινόμενοι οι κεντρικοί ήρωες των δύο βιβλίων ακολουθούν διαφορετική μοίρα. Ο αντιφρονών Γουίνστον (1984), καίτοι άνθρωπος με υψηλότερο του μέσου IQ, δεν έχει μάθει να μην εμπιστεύεται κανέναν. Στο τέλος «αναπρογραμματίζεται» και με δάκρυα που βρωμάνε τζιν κατανοεί πόσο απέραντη είναι η αγάπη του για τον Μεγάλο Αδελφό. Ο Μόνταγκ (Φαρενάϊτ 454) από βιβλιοεμπρηστής στην υπηρεσία του κράτους, στο τέλος στρέφει τη μάνικα με τη κηροζίνη στον ίδιο τον προϊστάμενό του, και όταν ο λαός οργανώνει το αντάρτικό του τους ακολουθεί. Η γλώσσα δεν χάνεται γιατί οι πνευματικοί άνθρωποι φυλάνε το πιο φίνο λουλούδι της, τη λογοτεχνία, στο θερμοκήπιο της μνήμης τους απομνημονεύοντας ο κάθε ένας από ένα βιβλίο που έχει διαβάσει.
Στη πραγματική σημερινή μας κατάσταση αν θεωρήσουμε ότι η γλώσσα δεν διατρέχει σοβαρό κίνδυνο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν περνάει κρίσεις. Στις θεωρίες του περί πειθαρχίας ο Φουκό υποστηρίζει ότι η ισχύς και η πειθαρχία είναι πανταχού παρούσες σε δημοκρατίες και σε δικτατορίες. Η γλώσσα ναρκοθετείται από τους εχθρούς της σκέψης και των ιδεών. Η Newspeak του «1984» μεταμφιέζεται σε λόγο της πολιτικής ορθότητας τώρα. Ο καπιταλισμός φέρει το «καλλιτεχνικό» όνομα «οικονομία της αγοράς». Ο ιμπεριαλισμός λέγεται «παγκοσμιοποίηση», οι χώρες θύματα του ιμπεριαλισμού αποκαλούνται «χώρες υπό ανάπτυξη», η φτώχεια αποκαλείται «οικονομική στενότητα» και οι φτωχοί «άνθρωποι με ανεπαρκείς πόρους». Το «δικαίωμα» του αφεντικού να απολύει όσους και όποτε γουστάρει χωρίς αποζημίωση ή όποια άλλη υποχρέωση ονομάζεται «ευελιξία της αγοράς εργασίας», οι εργαζόμενοι αποκαλούνται «απασχολήσιμοι» και η εργασία «απασχόληση». Η λεηλασία των δημόσιων χρηματικών αποθεμάτων από τους πολιτικούς, αντί για κλοπή, ονομάζεται «αθέμιτος πλουτισμός», ο ίδιος ο θάνατος όταν αναφερόμαστε σε αυτόν λέμε «το μοιραίο». Όταν πέφτει το Χρηματιστήριο, λέγεται ότι σημειώθηκε «αρνητική άνοδος». Οι νεκροί στρατιώτες στα πεδία των σύγχρονων πολέμων είναι απλά «απώλειες», και οι απλοί πολίτες που σκοτώνονται χωρίς να φταίνε σε τίποτα «παράπλευρες απώλειες». Τα βασανιστήρια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και αστυνομικά τμήματα αποκαλούνται «ψυχολογικές πιέσεις», και το νέο αυτό επανανοηματικό λεξικό δεν έχει τελειωμό. Με αφορμή την παγκόσμια τρομοκρατία και την ασφάλεια, καταργούνται καθημερινά ατομικές ελευθερίες. Υπάρχουν κάμερες στους δρόμους, παρακολουθούνται οι επικοινωνίες και ο άνθρωπος όλο και λιγότερο νιώθει ελεύθερος, ενώ η οικονομική κρίση με την αρωγή της ίδια της αυτοκρατορίας του χρήματος έντεχνα προωθεί τους ανθρώπους στην εξύψωση φασιστικών και ναζιστικών μορφωμάτων (όπως η Χρυσή Αυγή στη χώρα μας), κάνοντάς τους ακόμη πιο φτωχούς στη σκέψη και στις επιλογές τους, ακριβώς για να διασωθεί το υπό κατάρρευση υπάρχον σύστημα.
Τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων σε ρόλο καθηγητών φιλολογίας
«Ο ορατός κόσμος δεν είναι πια πραγματικότητα, και ο αόρατος κόσμος δεν είναι πια όνειρο».
~Γ. Μπ. Γέιτς
Εγγενές στοιχείο του καπιταλιστικού λόγου είναι το πρότυπο της δημοσιογραφίας των τίτλων, που αποπλανεί και μπερδεύει μέσω μιας έντονης επίκλησης στο συναίσθημα, με αποτέλεσμα «η πολιτική πραγματικότητα να αντικαθίσταται από την κραυγή και το σλόγκαν». Η επιβεβλημένη συντομία συνεπάγεται απομόνωση από τα συμφραζόμενα, κάτι που καθιστά αδύνατη την κατανόηση των διαδικασιών, των νοηματικών αποχρώσεων και των διαφορετικών γωνιών των συμβάντων. Το αποτέλεσμα είναι ένα «πλήθος ειδήσεων που ξεχνιούνται μέσα σε ένα δίωρο και που ο δέκτης δεν μπορεί να αξιοποιήσει, διότι δεν είναι σε θέση να γνωρίζει την προέλευσή τους, το βεληνεκές τους αλλά ούτε και το νόημά τους. Για τον λόγο αυτό η εικόνα αντικαθιστά την πληροφορία, η μονόπλευρη σκέψη τον συλλογισμό, και ο μύθος που περιβάλλει την εξουσία την επιβαλλόμενη κριτική σκέψη. Μέσα από την τηλεοπτική γλώσσα, τα «κλειδιά» του επικοινωνιακού συστήματος όπως είναι η πληροφόρηση, η προπαγάνδα, η οικονομία, η πολιτική, η εκπαίδευση και η τρομοκρατία, αναπτύσσουν ένα επικοινωνιακό πρότυπο που έχει σχεδιαστεί και προετοιμαστεί για να μπερδέψει και να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη. Κάθε διαδικασία πληροφόρησης χειραγωγείται από τα κοινωνικο-πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα των λίγων.
Η αλήθεια στην ενημέρωση
Η Ελευθερία Λόγου δεν είναι μία γυναίκα με παράξενο επίθετο
σύνθημα σε τοίχο
Τίποτα από τα παραπάνω δεν γίνεται να ξεπεραστεί με εκκλήσεις στους νομοθέτες ή στην ευθύνη δημοσιογράφων και εκδοτών. Η διάδοση της αλήθειας και η αδιαμεσολάβητη ενημέρωση (όπως κάθετι) βρίσκεται στα χέρια μας. Η τεχνολογία σήμερα, και ειδικότερα με την έλευση του internet, μας δίνει μία τεράστια δυνατότητα αρκεί να αντιληφθούμε τη δύναμή του (όσο αυτό βέβαια παραμένει μη ελεγχόμενο από την κυριαρχία). Απέναντι στη συνωμοσία του ψέματος και της εξουσιαστικής προπαγάνδας έχουμε τον τρόπο να αποκαλύπτουμε την αλήθεια, να καταγγέλλουμε τη μονοκρατορία των ειδήσεών τους, να γνωστοποιούμε την αθλιότητα που μας επιβάλλουν. Κρίνεται πια επιβεβλημένη η στροφή, η στήριξη και η δημιουργία εναλλακτικών μέσων πληροφορίας που δεν θα λειτουργούν με εμπορικά κριτήρια. Μέσα και φωνές από τα κάτω, κατά των συμφερόντων της βιομηχανίας των εξουσιαστικών μέσων, σε συνδυασμό με μια εκπαιδευτική δουλειά στα σχολεία από ελεύθερους στη σκέψη δάσκαλους, και όχι υπαλληλίσκους προπαγανδιστές της κυριαρχίας που θα ενθαρρύνουν την κριτική ελεύθερη σκέψη, την αποκάλυψη και ανάλυση των αντιθέσεων. Όλων αυτών που πρέπει να λέγονται αβίαστα. Να μάθουμε ότι η αλήθεια είναι το ταξίδι και όχι το λιμάνι, και η μεγαλύτερη αλήθεια είναι η αναζήτηση της αλήθειας απέναντι στη κυριαρχία του ψέματος. Όπως λέει ο ποιητής να είμαστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια της μηχανής τους.
Ευάγριος Αληθινός
*Στη συγγραφή του παραπάνω κειμένου χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από το βιβλίο του Βιθέντε Ρομάνο «Η γλωσσική παραπλάνηση – Η διεστραμμένη χρήση της γλώσσας».
