Αναδημοσίευση από το Athens Indymedia
Η Αυτοκρατορία της Παρακολούθησης
Στη σημερινή ψηφιακή εποχή, η δύναμη δεν βρίσκεται πλέον στα χέρια όσων ελέγχουν το κεφάλαιο ή τα μέσα παραγωγής, αλλά στα χέρια όσων ελέγχουν τα δεδομένα. Ο κόσμος του μάρκετινγκ όπως τον ξέρουμε έχει εξελιχθεί σε μια τεράστια βιομηχανία που διεισδύει παντού, σε σημείο που δεν είναι πλέον ορισμένη για τις μάζες αλλά γίνεται εξαιρετικά εξατομικευμένη.
Η Meta, μέσω των πλατφορμών της Facebook, Instagram και WhatsApp, δεν προσφέρει απλώς «δωρεάν» υπηρεσίες – χτίζει μια αυτοκρατορία παρακολούθησης και επιρροής, στηριζόμενη σε κάθε κλικ, scroll και like που κάνουμε. Η παρακολούθηση συνεχίζεται ακόμα και εκτός πλατφορμών, μέσω εργαλείων όπως το Facebook Pixel – ένα αόρατο κομμάτι κώδικα που ενσωματώνεται σε εκατομμύρια ιστοσελίδες. Το Pixel συλλέγει και στέλνει δεδομένα επισκεπτών στη Meta, και μπορεί να τα αντιστοιχίσει με προφίλ χρηστών στο Facebook ή το Instagram, δημιουργώντας έναν ολοκληρωμένο χάρτη της διαδικτυακής συμπεριφοράς μας. Ιστοσελίδες από καταστήματα μέχρι νοσοκομεία χρησιμοποιούν αυτό το εργαλείο, συχνά εν αγνοία των επισκεπτών τους.
Έρευνες αποκάλυψαν πως ακόμα και σελίδες προγραμματισμού ραντεβού σε νοσοκομεία έστελναν στη Meta προσωπικές πληροφορίες όπως ονόματα, ημερομηνίες ραντεβού και λόγους επίσκεψης. Σε μια περίπτωση, αποκαλύφθηκε ότι καταγράφηκε ακόμα και η φράση «κατ’ οίκον άμβλωση» στην αναζήτηση γιατρού.
Η Πρόσβαση των μπάτσων στα Δεδομένα των social media
Εκτός από τις εταιρείες, οι μπάτσοι έχουν επίσης πρόσβαση στα δεδομένα που μοιραζόμαστε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εάν υποπτεύονται ότι κάποιος έχει διαπράξει αδίκημα, μπορεί να προσπαθήσουν να λάβουν δεδομένα από τους λογαριασμούς του στα social media.
Υπάρχουν δύο κύριοι τρόποι με τους οποίους οι αρχές αποκτούν αυτά τα δεδομένα. Ο πρώτος είναι μέσω της κατάσχεσης συσκευών (π.χ. κινητά τηλέφωνα) μετά από σύλληψη, που επιτρέπει άμεση πρόσβαση στους λογαριασμούς. Ο δεύτερος τρόπος είναι απευθείας αιτήματα προς τις εταιρείες κοινωνικών δικτύων για την παροχή δεδομένων.
Αν και οι μπάτσοι έχουν πρόσβαση στο δημόσια αναρτημένο περιεχόμενο, όπως όλοι οι χρήστες, μέσω δικαστικών εντολών μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση και σε προσωπικά μηνύματα, δεδομένα τοποθεσίας και άλλες πληροφορίες που δεν είναι δημόσια ορατές. Αυτό εγείρει σοβαρά ζητήματα ιδιωτικότητας και προστασίας προσωπικών δεδομένων που συχνά παραβλέπουμε όταν χρησιμοποιούμε αυτές τις πλατφόρμες.
Η Συλλογή και Εκμετάλλευση των Δεδομένων
Πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook, το Instagram και το Twitter φιλοξενούν «βολικές» διαφημίσεις χάρη στον ταχέως αναπτυσσόμενο κόσμο που βασίζεται στα δεδομένα. Αυτές οι πλατφόρμες συλλέγουν δεδομένα χρηστών και τα αποθηκεύουν σε βάσεις που στη συνέχεια πωλούνται σε όποιον μπορεί να αντέξει οικονομικά – από εταιρείες μέχρι πολιτικές εκστρατείες.
Κάθε φορά που ένας χρήστης αλληλεπιδρά με μια διαφήμιση, συλλέγονται δεδομένα – από απλές εμφανίσεις μέχρι κλικ και αγορές. Αυτά τα δεδομένα επιτρέπουν στις εταιρείες να δημιουργούν ολοένα και πιο ακριβή προφίλ χρηστών για μελλοντική στόχευση.
Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό είναι πως, σύμφωνα με ένα εσωτερικό έγγραφο της Meta που διέρρευσε το 2022, η ίδια η εταιρεία δεν γνωρίζει πού αποθηκεύονται και πώς χρησιμοποιούνται όλα τα δεδομένα που συλλέγει. Οι μηχανικοί συνέκριναν την κατάσταση με «μελάνι που χύθηκε σε μια λίμνη» – αδύνατο να ανακτηθεί πλήρως. Αυτό το χάος καθιστά αδύνατη τη συμμόρφωση με κανονισμούς όπως το GDPR, αφού η Meta δεν μπορεί να διαγράψει επιλεκτικά δεδομένα, ακόμα κι αν της το ζητήσει ο χρήστης.
Το Σκάνδαλο Cambridge Analytica: Η Ανατομία μιας Ψηφιακής Χειραγώγησης
Το 2016, ο κόσμος σοκαρίστηκε όταν αποκαλύφθηκε πως η Cambridge Analytica, μια πολιτική εταιρεία ανάλυσης δεδομένων που συνεργάστηκε με την καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ και το Brexit, είχε αποκτήσει παράνομα πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα 87 εκατομμυρίων χρηστών του Facebook.
Πώς ξεκίνησε η συλλογή δεδομένων
Η Cambridge Analytica ιδρύθηκε το 2013 από τον Alastair MacWillson και με επικεφαλής τον Alexander Nix. Η εταιρεία συνεργάστηκε με τον Δρ. Aleksandr Kogan του Πανεπιστημίου του Cambridge, ο οποίος ανέπτυξε μια εφαρμογή ψυχολογικού τεστ με την ονομασία “This Is Your Digital Life”. Η εφαρμογή προσέφερε στους χρήστες μεταξύ $2-$4 για να συμπληρώσουν ένα κουίζ προσωπικότητας 120 ερωτήσεων.
Το κρίσιμο στοιχείο ήταν ότι για να λάβουν μέρος στην έρευνα, οι χρήστες έπρεπε να συνδεθούν μέσω του λογαριασμού Facebook τους, παρέχοντας έτσι άδεια στην εφαρμογή να αποκτήσει πρόσβαση όχι μόνο στο δικό τους προφίλ, αλλά και στα προφίλ όλων των φίλων τους, χωρίς αυτοί να ενημερωθούν ή να συναινέσουν. Αυτή η τακτική επέτρεψε στην Cambridge Analytica, από περίπου 300.000 άτομα που συμμετείχαν άμεσα στο κουίζ, να συλλέξει δεδομένα για δεκάδες εκατομμύρια χρήστες.
Το μοντέλο των «Πέντε Παραγόντων» (OCEAN)
Η Cambridge Analytica χρησιμοποίησε το μοντέλο προσωπικότητας των «Πέντε Παραγόντων», γνωστό και ως OCEAN:
- Openness to experience (Άνοιγμα στην εμπειρία)
- Conscientiousness (Ευσυνειδησία)
- Extraversion (Εξωστρέφεια)
- Agreeableness (Προσήνεια)
- Neuroticism (Νευρωτισμός)
Αυτό το μοντέλο επιτρέπει την κατηγοριοποίηση των ανθρώπων βάσει ψυχολογικών χαρακτηριστικών που φαίνεται να ισχύουν διαπολιτισμικά και διαχρονικά.
Πώς λειτούργησε το σύστημα
Με κάθε like, σχόλιο ή check-in που είχαν κάνει οι χρήστες στο Facebook, η Cambridge Analytica δημιουργούσε ένα «σύνολο χαρακτηριστικών» (feature set): Τι μουσική ακούνε, τι σελίδες ακολουθούν, πού κινούνται. Η εταιρεία συγκέντρωσε 253 διαφορετικά σημεία δεδομένων για κάθε άτομο.
Κατόπιν, με χρήση προηγμένων τεχνικών μηχανικής μάθησης, η εταιρεία αντιστοιχούσε κάθε προφίλ σε συγκεκριμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Όταν είχαν σκιαγραφήσει το ψυχολογικό προφίλ κάθε χρήστη, μπορούσαν να προβλέψουν με εκπληκτική ακρίβεια ποια μηνύματα θα ήταν πιο αποτελεσματικά για τον καθένα.
Χειραγώγηση αντί για πειθώ
Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές πολιτικές διαφημίσεις που προσπαθούν να πείσουν το κοινό, η Cambridge Analytica εφάρμοσε τεχνικές ψυχολογικής χειραγώγησης. Οι διαφημίσεις ήταν προσεκτικά σχεδιασμένες για να στοχεύουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας:
- Σε ευσυνείδητα άτομα, τα μηνύματα τόνιζαν την ευκαιρία επιτυχίας και την υπευθυνότητα
- Σε άτομα με υψηλή νευρωτικότητα, επικεντρώνονταν στους φόβους και τις ανασφάλειες
- Σε εξωστρεφείς προσωπικότητες, τόνιζαν την κοινωνική αναγνώριση και αποδοχή
Για παράδειγμα, σε Δημοκρατικούς ψηφοφόρους με χαμηλή συναισθηματική σταθερότητα, η Cambridge Analytica προωθούσε αγχωτικά ή αποθαρρυντικά αφηγήματα για να καταστείλει την πρόθεση ψήφου, ενώ σε συντηρητικούς ψηφοφόρους με υψηλά επίπεδα νευρωτισμού τόνιζε θέματα ασφάλειας και φόβου για την ενίσχυση της συμμετοχής.
Ο Christopher Wylie, πρώην εργαζόμενος της Cambridge Analytica που αργότερα έγινε whistleblower, περιέγραψε το σύστημα ως «εκτεταμένο όπλο ψηφιακής κοινωνικής μηχανικής» που μετέτρεπε τα δεδομένα του Facebook σε εκλογική επιρροή.
Ο ρόλος στο Brexit και τις εκλογές των ΗΠΑ
Η Cambridge Analytica συνεργάστηκε τόσο με την καμπάνια του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και με την προεκλογική εκστρατεία του Ντόναλντ Τραμπ το 2016. Ο CEO της εταιρείας, Alexander Nix, είχε δηλώσει ότι η ομάδα του είχε αναλύσει δεδομένα από 220 εκατομμύρια Αμερικανούς, επιτρέποντάς τους να παράγουν 30.000 διαφορετικές εκδοχές διαφημίσεων στοχευμένες με ακρίβεια σε μικρές ομάδες ψηφοφόρων, ειδικά σε πολιτείες-κλειδιά.
Η εταιρεία ισχυρίστηκε πως η ανάλυσή της βοήθησε τον Trump να κερδίσει σε κρίσιμες πολιτείες-κλειδιά όπως το Μίσιγκαν, η Πενσυλβάνια και το Ουισκόνσιν με πολύ μικρά περιθώρια, επηρεάζοντας έτσι καθοριστικά το τελικό αποτέλεσμα. Στο Brexit, η εταιρεία φέρεται να βοήθησε την εκστρατεία “Leave.EU” αναλύοντας δεδομένα και δημιουργώντας στοχευμένα μηνύματα για να επηρεάσει αναποφάσιστους ψηφοφόρους.
Αποκάλυψη και επιπτώσεις
Το σκάνδαλο αποκαλύφθηκε το 2018 όταν οι Christopher Wylie και Brittany Kaiser, πρώην υπάλληλοι της Cambridge Analytica, έδωσαν συνεντεύξεις στους New York Times και τον Guardian σχετικά με τις αμφιλεγόμενες πρακτικές της εταιρείας. Οι αποκαλύψεις τους οδήγησαν σε κοινοβουλευτικές έρευνες στη Βρετανία και τις ΗΠΑ.
Το Facebook ισχυρίστηκε ότι δεν γνώριζε για την κατάχρηση των δεδομένων. Ωστόσο, οι έρευνες έδειξαν ότι η εταιρεία είχε ενημερωθεί για το ζήτημα ήδη από το 2015, αλλά άργησε να λάβει μέτρα. Η άρνηση και η καθυστερημένη αντίδραση του Facebook οδήγησαν σε έντονη κριτική και σε μαζική χρήση του hashtag #DeleteFacebook.
Οι επιπτώσεις ήταν σημαντικές:
- Η Cambridge Analytica έκλεισε τις πόρτες της την 1η Μαΐου 2018
- Το Facebook κλήθηκε να καταβάλει πρόστιμο $5 δισεκατομμυρίων στην Επιτροπή Εμπορίου των ΗΠΑ
- Ο Mark Zuckerberg αναγκάστηκε να καταθέσει ενώπιον του Κογκρέσου των ΗΠΑ
- Η μετοχή του Facebook έχασε περίπου $134 δισεκατομμύρια σε αξία
- Περίπου το 54% των χρηστών του Facebook άλλαξαν τις ρυθμίσεις απορρήτου τους, ενώ το 42% απείχε από την πλατφόρμα για εβδομάδες ή περισσότερο
Ο Καπιταλισμός Επιτήρησης
Ο καθηγητής Ronald J. Deibert περιγράφει αυτό το φαινόμενο ως «καπιταλισμό επιτήρησης»: Ένα σύστημα όπου οι καταναλωτές λαμβάνουν υπηρεσίες (κυρίως δωρεάν) ενώ οι βιομηχανίες παρακολουθούν τη συμπεριφορά των χρηστών για να προσαρμόζουν τις διαφημίσεις.
Τον Ιούνιο του 2024, η Meta ανακοίνωσε την πρόθεσή της να χρησιμοποιήσει τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών για να εκπαιδεύσει την τεχνητή της νοημοσύνη. Οι φωτογραφίες, οι αναρτήσεις, τα σχόλια και τα hashtags μετατρέπονται σε εκπαιδευτικό υλικό για αλγόριθμους που οι χρήστες δεν γνωρίζουν, δεν μπορούν να ελέγξουν και, κυρίως, δεν έχουν επιλέξει να εξουσιοδοτήσουν.
Αν και υποτίθεται πως η χρήση αυτή περιορίζεται σε δημόσιο περιεχόμενο, η διαδικασία για να εξαιρεθεί κάποιος είναι επίτηδες δυσνόητη, και οι περισσότεροι χρήστες δεν ενημερώθηκαν ποτέ με σαφήνεια ότι τα δεδομένα τους χρησιμοποιούνται για κάτι τέτοιο.
Αλγόριθμοι και Χειραγώγηση της Γνώμης
Η αθώα ροή περιεχομένου που βλέπουμε καθημερινά είναι αποτέλεσμα μιας τεράστιας και αόρατης διαδικασίας επιλογής, με μοναδικό στόχο να κρατήσει την προσοχή μας παγιδευμένη. Αυτό επιτυγχάνεται όχι μέσω αντικειμενικής πληροφορίας, αλλά με ενίσχυση διχαστικού, θυμωμένου, ή παραπλανητικού περιεχομένου, γιατί αυτό αποδεδειγμένα αυξάνει τον χρόνο παραμονής στην πλατφόρμα.
Ο ίδιος ο Χοακίν Καντέλα, πρώην αρχιτέκτονας των αλγορίθμων της Meta, παραδέχτηκε ότι το Facebook «εθίστηκε στη διάδοση ψευδών ειδήσεων και ρητορικής μίσους», και πως πλέον ούτε οι ίδιοι οι μηχανικοί δεν μπορούν να ελέγξουν πλήρως τη λειτουργία του αλγορίθμου.
Τα Social Bots ως Εργαλεία Χειραγώγησης
Τα bots των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι προγράμματα που μιμούνται την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι ιδιαίτερα διαδεδομένα στο Twitter, όπου μελέτες δείχνουν ότι το 66% των συνδέσμων που στέλνονται στην πλατφόρμα δημιουργείται από ύποπτα bots. Αυτά τα ρομπότ διαδίδουν παραπληροφόρηση, ψευδείς ειδήσεις και προωθούν συγκεκριμένες ατζέντες.
Σύμφωνα με την παγκόσμια έκθεση του Oxford Internet Institute, σε πάνω από 70 χώρες εφαρμόζεται πλέον «υπολογιστική προπαγάνδα»: Η χρήση bots, ανθρώπινων λογαριασμών, cyborgs και χακαρισμένων προφίλ για την ενίσχυση προπαγάνδας, παραπληροφόρησης και αποσταθεροποίησης της δημόσιας γνώμης.
Αναλυτικότερα:
- Το 87% των κρατών χρησιμοποιεί ανθρώπινους λογαριασμούς για να ενισχύει «χειραγωγημένα» αφηγήματα
- Το 80% χρησιμοποιεί bots, προκειμένου να αυξήσει τεχνητά τη δημοφιλία περιεχομένου
- 45 δημοκρατίες κατέφυγαν σε προπαγάνδα για να αυξήσουν ψεύτικα οπαδούς ή να προωθήσουν παραπλανητικά μέσα
- 26 αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποίησαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να καταστείλουν την αντιπολίτευση και να ελέγξουν την ελευθερία του Τύπου
Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και η Ψευδαίσθηση του Ακτιβισμού
Μια από τις πιο ύπουλες πτυχές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η δημιουργία μιας ψευδαίσθησης συμμετοχής και δράσης. Οι πλατφόρμες έχουν δημιουργήσει ένα οικοσύστημα όπου η πραγματική κοινωνική αλλαγή αντικαθίσταται από τον «διαδικτυακό ακτιβισμό» – μια μορφή συμμετοχής που συχνά περιορίζεται στο να κάνουμε like, να μοιραζόμαστε ή να σχολιάζουμε αναρτήσεις.
Αυτός ο «ακτιβισμός του καναπέ» δημιουργεί την ψευδαίσθηση της συμμετοχής, δίνοντας στους χρήστες μια ψευδή αίσθηση ότι συμβάλλουν σε σημαντικά κοινωνικά ζητήματα, ενώ στην πραγματικότητα συμμετέχουν σε μια προσεκτικά σχεδιασμένη εμπειρία που εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα των πλατφορμών.
Η συμμετοχή σε εκστρατείες ακτιβισμού μέσω social media συχνά περιορίζεται σε συμβολικές κινήσεις που απαιτούν ελάχιστη προσπάθεια και δέσμευση. Οι χρήστες «υποστηρίζουν» έναν σκοπό μέσω ενός hashtag ή μιας αλλαγής στη φωτογραφία προφίλ τους, αλλά σπάνια αυτό μεταφράζεται σε ουσιαστική δράση στον πραγματικό κόσμο. Αυτή η επιφανειακή συμμετοχή συχνά εξυπηρετεί περισσότερο την προβολή μιας συγκεκριμένης εικόνας του εαυτού παρά πραγματική αλλαγή.
Επιπλέον, τα αλγοριθμικά συστήματα των πλατφορμών ενισχύουν την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε μια «φούσκα ομοφωνίας», όπου βλέπουμε κυρίως απόψεις που συμφωνούν με τις δικές μας. Αυτό μας δίνει μια διαστρεβλωμένη εικόνα της πραγματικότητας και μια υπερεκτιμημένη αίσθηση του αντίκτυπου των διαδικτυακών μας ενεργειών.
Ως Athens Indymedia αντιτιθόμαστε στην χρήση των social media ως τρόπο διάδοσης ιδεών και νέων που σχετίζονται με πολιτικές ενέργειες αλλά και οποιοδήποτε φωτογραφικό υλικό που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το κράτος.
Η ανωνυμία παραμένει το όπλο μας ενάντια στην καταστολή και χειραγώγηση.
