I: Κοινωνικό συμβόλαιο
Για τις ανάγκες αυτού του κειμένου, πρέπει να διατυπώσουμε έναν ορισμό για το τι είναι «κοινωνικό συμβόλαιο». Μέσα στην ανθρώπινη ιστορία των τελευταίων αιώνων πολλά έχουν γραφτεί γι’ αυτό, διαφορετικοί ορισμοί έχουν δοθεί, όπως επίσης έχουν αποδοθεί και διαφορετικοί χρωματισμοί και χαρακτηρισμοί.
Από τη σκοπιά των εκμεταλλευόμενων, θα λέγαμε τα εξής: Στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία η ανισότητα (ταξική, φυλετική, έμφυλη) αποτελεί δομικό στοιχείο. Το κράτος καταρχάς παίζει τον ρόλο του μεσολαβητή των κοινωνικών σχέσεων, παρουσιάζοντας ως ρεαλισμό, ως τη μοναδική πραγματικότητα δηλαδή, τον κόσμο στον οποίο ζούμε, και αντίστοιχα την καταπίεση και την εκμετάλλευση ως αναγκαία κακά για να συνεχίσει να υπάρχει αυτός ο -κατά τα άλλα πολιτισμένος- κόσμος. Νομοθετώντας ρυθμίζει την κοινωνική ζωή, ορίζει τι είναι δίκαιο και τι όχι, και μέσα από τους μηχανισμούς του φροντίζει να τηρούνται οι κανόνες, όπως επίσης προνοεί για τη μόρφωση, την υγεία και την ασφάλεια των πολιτών, διατηρώντας παράλληλα έναν μακρύ κατάλογο μη-πολιτών, να υπενθυμίζουν στους υπόλοιπους πως «υπάρχουν και χειρότερα». Το κοινωνικό συμβόλαιο είναι η σχέση που τοποθετεί το κράτος στη διαιτησία όλων των κοινωνικών ανισοτήτων, το οποίο [κράτος] παρέχει «υπηρεσίες» προς πάσα κατεύθυνση, με σκοπό να παραμένουν όλες οι ανταγωνιζόμενες πλευρές ικανοποιημένες.
II: Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας – ένα σύντομο-πρόσφατο ιστορικό
Η τοποθέτηση της «Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας» (ΓΓΠΠ) στο πολιτικό προσκήνιο αποτελεί πρωτοβουλία της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας, και καινοτομία στον τρόπο με τον οποίο αρθρώνεται η εξουσία στην Ελλάδα.
Η πρώτη ηχηρή εμφάνιση της ΓΓΠΠ γίνεται τις πρώτες καυτές καλοκαιρινές ημέρες υπό τη κυβέρνηση της ΝΔ, με τις ειδοποιήσεις για «υψηλό κίνδυνο πυρκαγιάς» (σε ελληνικά/αγγλικά), που έλαβαν όλα τα smartphones εντός της επικράτειας. Ήδη με την επόμενη εμφάνιση ήταν σαφές πως προορίζεται να παίξει σημαίνοντα ρόλο στην ακροδεξιά νεοφιλελεύθερη πολιτική του ελληνικού κράτους: Η «πανδημία» του κορωνοϊού έφερε τη ΓΓΠΠ για τα καλά στην καθημερινότητά μας, με συνεχείς ανακοινώσεις και ενημερώσεις για τις εξελίξεις, με έκτακτα μέτρα απαγορευτικού τύπου και αντίστοιχες ειδοποιήσεις στα κινητά τηλέφωνα. Χαρακτηριστική είναι η προαγωγή -μέσα σε μια νύχτα- του Νίκου Χαρδαλιά σε «υφυπουργό Πολιτικής Προστασίας», και η επικοινωνιακή αντικατάσταση του ίδιου του υπουργού υγείας. 1 Το επόμενο επεισόδιο παίχτηκε λίγους μήνες μετά, με τις πλημμύρες που έπληξαν την Εύβοια (Αύγουστος), και τη βόρεια Ελλάδα και την Κρήτη (Σεπτέμβριος, «Ιανός») αντίστοιχα. Επικοινωνιακά η ΓΓΠΠ μπήκε πάλι μπροστά. Στην πρώτη περίπτωση βέβαια δεν προλάβαινε να μαζέψει τα ασυμμάζευτα, ενώ στη δεύτερη προειδοποίησε ήδη από τις προηγούμενες ημέρες, ξανά με ειδοποίηση στο τηλέφωνο, και έκτακτα ανακοινωθέντα στην τηλεόραση. Παρά την «προληπτική» επικοινωνιακή καμπάνια, οι ζημιές που έγιναν ήταν ανυπολόγιστες, ειδικά στην Καρδίτσα, και το κράτος δεν ήταν παρόν πουθενά.
III: Τα κενά που έρχεται να καλύψει η Πολιτική Προστασία
Η αλήθεια είναι ότι τέτοιες τομές στην κρατική διάρθρωση «οφείλουν» (στο πλαίσιο της «ορθής» λειτουργίας της δημοκρατίας) να εξυπηρετούν υπαρκτές ανάγκες της κοινωνίας, ή κενά στην παροχή υπηρεσιών από το κράτος. Βέβαια, τα παραδείγματα που παρατίθενται παραπάνω, είτε πρόκειται για «απρόβλεπτες» ή προβλέψιμες φυσικές καταστροφές, είτε για την έξαρση μιας «επιδημίας», συμπεριλαμβάνονται στο πεδίο των παροχών του (ελληνικού, αλλά και του κάθε) κράτους. Στο πλαίσιο του κοινωνικού συμβολαίου, το κράτος είναι -ούτως ή άλλως- υπεύθυνο για την εξασφάλιση της κοινωνικής υγείας (συλλογικής και ατομικής), όσο και για την προστασία και αποζημίωση από φυσικές καταστροφές. Στην πραγματικότητα η ΓΓΠΠ δεν έχει να προσφέρει τίποτα επιπλέον.
Να υπενθυμίσουμε πως η συγκεκριμένη Γενική Γραμματεία δεν εφευρέθηκε φέτος. Αντιθέτως υπάρχει εδώ και χρόνια, και υπάγεται στο (υπερ)υπουργείο «Προστασίας του Πολίτη» μαζί με τις αντίστοιχες γραμματείες «αντεγκληματικής πολιτικής» και «δημόσιας τάξης».
Το συμπέρασμα είναι απλό: Δεν υπάρχει τίποτα το καινούριο, και τίποτα το καινοτόμο, στο αποτέλεσμα της κρατικής διαχείρισης. Τα κράτη καλούνται να διαχειριστούν τις ίδιες δυσκολίες, τις ίδιες συνθήκες, τις ίδιες καταστροφές. Ό,τι και να παρουσιάζουν ως νέο, ως τομή στην εσωτερική πολιτική, απλά δεν είναι έτσι. Θα μπορούσαμε να πούμε πως το κοινωνικό συμβόλαιο επαναδιατυπώνεται, χωρίς να βελτιώνονται επ’ ουδενί οι όροι για τους από κάτω, και απλά κάποιες λέξεις αντικαθιστούνται από συνώνυμες: Αυτό που αλλάζει είναι η επικοινωνιακή διαχείριση, και ο φορέας που καλείται να αντιμετωπίσει την εκάστοτε κατάσταση. Η αντιμετώπιση καθ’ εαυτή κινείται στο ίδιο πλαίσιο, εκκινεί από το κράτος, και καλείται να απαντήσει στα ίδια στοιχήματα.
IV: Η πραγματική χρησιμότητα της ΓΓΠΠ
Στον απόηχο του Δεκέμβρη του 2008, οι αντιμνημονιακοί αγώνες της τριετίας 2010-2012 αποτέλεσαν την πιο ταραχώδη (και μεγαλύτερη σε διάρκεια) περίοδο στην ιστορία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά εκείνης της περιόδου ήταν η απονομιμοποίηση του πολιτικού προσωπικού της χώρας (επιθέσεις σε πολιτικούς εκπροσώπους), η επακόλουθη αμφισβήτηση του δικαιώματος του κράτους να ορίζει και να κανονίζει την καθημερινότητα, και οι αποσπασματικές προσπάθειες για οργάνωση της κοινωνικής ζωής από τα κάτω (πιο ενδιαφέρον παράδειγμα οι λαϊκές συνελεύσεις – συνελεύσεις γειτονιάς). Το κοινωνικό συμβόλαιο διερρήχθη από τα κάτω, αντανακλώντας τους συσχετισμούς δυνάμεων της εποχής.
Την κατάσταση αυτή ανέλαβε να ανατρέψει ο ΣΥΡΙΖΑ. Σε πρώτο χρόνο, πολύ σύντομα μετά την εκλογή του κόμματος, η ευθύνη για τις «πολιτικές λιτότητας» μετατοπίστηκε από το εσωτερικό του ελληνικού κράτους, έξω, στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Η επόμενη μαζική κάθοδος στον δρόμο, βρήκε τον κόσμο στο πλευρό του ελληνικού κράτους, αγκαζέ με επιφανείς σοσιαλδημοκράτες. Το πρώτο βήμα είχε γίνει, έχοντας περάσει μόλις τρία χρόνια από τη μαχητική διαδήλωση μισού εκατομμυρίου στο κέντρο της Αθήνας, τον Φλεβάρη του 2012 – η σοσιαλδημοκρατία είναι θεραπευτική.
Χωρίς να εστιάσουμε περαιτέρω σε αυτή την τετραετία, είναι γεγονός πως οι κινήσεις που έκανε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ήταν στην κατεύθυνση αναβάθμισης του ελληνικού κράτους: Ήπια επιτήρηση στον δημόσιο χώρο (με αιχμές τον λόφο του Στρέφη και την πλατεία Πρωτομαγιάς στην Αθήνα), επέκταση ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων και ψηφιοποίηση των οικονομικών συναλλαγών, «ορθολογικοποίηση» και αναβάθμιση του νομικού οπλοστασίου (πλειστηριασμοί, νέος ποινικός και σωφρονιστικός κώδικας, δικαιώματα ΛΟΑΤΚΙ+, μεταναστευτικό, θεσμικός αυταρχισμός).2 Το όραμα αυτής της δομικής αναδιάρθρωσης ήταν -με λαϊκή διατύπωση- η μετατροπή του κράτους από «βαλκανικό» σε «ευρωπαϊκό».
Η Νέα Δημοκρατία έπιασε την άκρη του νήματος και εμβαθύνει. Το ελληνικό κράτος σε αυτή τη φάση που βρίσκεται, φιλοδοξεί να γίνει ο διαμεσολαβητής και ρυθμιστής όλων των κοινωνικών υποθέσεων που αφορούν την επικράτειά του:
- Ο δημόσιος χώρος περιορίζεται. Είτε πρόκειται για τη διοργάνωση μιας διαδήλωσης (δρόμος), είτε για τη διοργάνωση μίας δημόσια ανακοινωμένης πολιτιστικής εκδήλωσης (πάρκα, πλατείες), η βασική φιλοδοξία του κράτους είναι να αποτελέσει τον διαμεσολαβητή μίας κοινωνικής σχέσης. Όταν επιβάλλει να ζητήσεις την άδειά του για μία πορεία, δεν ενδιαφέρεται μόνο να έχει το νομικό οπλοστάσιο να «απαντήσει» αρνητικά, για να δικαιολογήσει την επακόλουθη καταστολή, αλλά για να έχει τη δυνατότητα και τη νομιμοποίηση να είναι αποκλειστικά Αυτό που θα επεξεργαστεί και θα διαχειριστεί το αίτημά σου.
- Είναι αναμφισβήτητο πως με τις εκκενώσεις των καταλήψεων και την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου χτυπιούνται πρωτίστως οι ριζοσπαστικές αναλύσεις και πρακτικές. Όταν όμως το κράτος, μέσω του υπουργού ΠΡΟ.ΠΟ ανακοίνωνε το «τελεσίγραφο», δίνοντας προθεσμία στις καταλήψεις να προχωρήσουν σε συμβιβασμό με τους ιδιοκτήτες των κτιρίων, ενώ διαφορετικά θα καταστέλλονταν, δεν ενδιαφέρθηκε να προσδιορίσει τις δραστηριότητες που θα μπορούσαν να λάβουν χώρα εντός των -σε νόμιμο καθεστώς- κτιρίων. Αυτό που πρότεινε ήταν «συνεχίστε αυτό που κάνετε, με θεσμική και οικονομική διαμεσολάβηση όμως, όπως κάνει όλος ο κόσμος, δηλαδή δώστε ένα ονοματεπώνυμο και νοίκι». Αντίστοιχα, «χρησιμοποιήστε τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, αλλά επιδείξτε φοιτητική ταυτότητα, κάντε εκδήλωση ή συνέλευση σε ένα αμφιθέατρο, εφόσον κάποιο άτομο με φοιτητική ιδιότητα μεσολαβήσει, όπως προβλέπεται». Τέρμα οι «γκρίζες ζώνες» εντός της πόλης.
Πρότυπα παραδείγματα οικειοποίησης χώρων για τις ανάγκες των από τα κάτω ποινικοποιούνται, με τους ίδιους νόμους μάλιστα, που εξουσιοδοτούν το ίδιο το κράτος να ρυθμίζει αυτές ακριβώς τις ανάγκες των υποτελών του. Έτσι, η ποινικοποίηση των αυτοοργανωμένων διαδικασιών ενισχύει και διευρύνει τα όρια της κρατικής διαμεσολάβησης.
Ο δημόσιος χώρος αποτελεί το κομμάτι της πόλης που μας παραχωρεί το κράτος δωρεάν, και το οποίο δεν υπόκειται αποκλειστικά σε αξιοποίηση από την «ιδιωτική πρωτοβουλία». Τόσο το νομοσχέδιο για τις διαδηλώσεις, όσο και αυτό για την κατάργηση του ασύλου παρέμεναν για χρόνια φαντασιώσεις του ελληνικού κράτους, επενδυμένες με την -εκ δεξιών εκπορευόμενη- απαλλαγή από τη ρετσινιά της μεταπολίτευσης. Η νομοθέτησή τους μέσα σε ένα πυκνό και σύντομο χρονικό διάστημα, με ένα απότομο βάθεμα της καπιταλιστικής κρίσης (του 2008) να είναι προ των πυλών, αφενός θωράκισε το κράτος απέναντι στη δυναμική των αυτοοργανωμένων διαδικασιών των από κάτω, και αφετέρου το επανέφερε στο προσκήνιο ως τοποτηρητή του δημόσιου βίου, τόσο επικοινωνιακά, όσο και υλικά με αντιπροσώπους του τους μπάτσους.
Στο εσωτερικό αυτής της διεργασίας, η ΓΓΠΠ κατέχει κεντρικό ρόλο για την πολιτική ανάκαμψης του ελληνικού κρατισμού. Μέσα από την ανάδυσή της, το κράτος υπερθεματίζει τον εαυτό του και τις λειτουργίες του. Παρουσιάζοντας ένα «νέο» όργανο, το οποίο είναι εδώ για να μελετάει τι έρχεται, να προλαμβάνει για «εμάς», να σχεδιάζει με μεθοδικότητα, να ενημερώνει συστηματικά, να ανακοινώνει και να επιβάλει μέτρα, το ίδιο παρουσιάζεται ως ο αποκλειστικός διαχειριστής των κρίσεων, ως εγγυητής της ασφάλειας κ.ο.κ.
Το σχήμα που χρησιμοποιεί είναι απλό: Πρώτα παρουσιάζεται ο επερχόμενος κίνδυνος. Σε δεύτερο χρόνο εκπονείται ένα σχέδιο αντιμετώπισης από τη ΓΓΠΠ (το οποίο μάλιστα διακινείται σχολαστικά από τα όλα τα μέσα ενημέρωσης με τη βαρύτητα του αδιαμφισβήτητου της «επιστημονικής αλήθειας»). Ακολούθως, η εφαρμογή του σχεδίου, ανεξαρτήτως του αποτελέσματός του, σηματοδοτεί και την επιτυχία του.
Η προστασία από τους «αιωρούμενους κινδύνους» δημιουργεί το ιδανικό ψυχολογικό υπόστρωμα (με όρους κοινωνικής ψυχολογίας), πάνω στο οποίο το κράτος, μέσω της ΓΓΠΠ, αναδεικνύεται ως προστάτης της κοινωνίας, και ως παντογνώστης των εξελίξεων. Το ίδιο το κράτος δημιουργεί και «πουλάει» την ανάγκη της ύπαρξης και δραστηριοποίησής του. Και αυτό επιτυγχάνεται (και) μέσω της Πολιτικής Προστασίας. Από εκεί που το 2012 αρθρωνόταν, ή έστω υπονοούταν, από μαζικά σώματα ότι «δεν σας υπολογίζουμε», πλέον η διαχείριση της καθημερινότητας, του δημόσιου χώρου, του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι αφήνεται συνειδητά στο κράτος και τα τσιράκια του.
V: Η Πολιτική Προστασία είναι μιντιακή κατασκευή
Η πρώτη κίνηση της ΓΓΠΠ (προειδοποιητικά μηνύματα για υψηλό κίνδυνο πυρκαγιάς – Αύγουστος αμέσως μετά την εκλογή της ΝΔ) είναι συνέχεια της αντιπολιτευτικής γραμμής που ακολούθησε η ΝΔ τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά την τραγωδία στο Μάτι. Ο επικοινωνιακός πόλεμος απέναντι στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, που βασίστηκε -ήδη- σε πρώτο χρόνο στον θάνατο τόσων ανθρώπων, και στον πόνο των κοντινών τους, ολοκληρώθηκε με το μιντιακό ντεμπούτο της ΓΓΠΠ.
Ακόμα και αν κρίνουμε εκ του αποτελέσματος, δεν προκύπτει από πουθενά ότι η δράση της ΓΓΠΠ απέδωσε στην πράξη. Τόσο σε σχέση με τις πυρκαγιές, όσο και με τις πλημμύρες και τις κακοκαιρίες, ακόμα και με τη διαχείριση του κορωνοϊού, τα αποτελέσματα είναι στην καλύτερη αμφίβολα.3 Αυτά γράφονται, όχι ως κριτική στην κακή ή ελλιπή λειτουργία της ΓΓΠΠ, αλλά ως ένα εκ των υστέρων επιχείρημα, για το ότι αυτό το όργανο δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από μία μιντιακή κατασκευή, και εξυπηρετεί τους σκοπούς που αναλύσαμε παραπάνω.
Αντί επιλόγου: Προστασία, Καθαριότητα, Ασφάλεια: Το τρίπτυχο του συντηρητισμού
Το κυβερνητικό σχήμα και οι πολιτικοί του παρατρεχάμενοι έχουν επιστρατεύσει και συσπειρώσει τα συντηρητικά κοινωνικά αντανακλαστικά, πιστοί στις ιδεολογικές τους καταβολές, αξιοποιώντας και την προηγούμενη πατριωτική και ορθολογική διαχείριση του ΣΥΡΙΖΑ. Ο έξω-φρενών νεοφιλελευθερισμός των επενδύσεων, της απέραντης οικοπεδοποίησης και της ανάπτυξης, πάει πακέτο με την προνοιακή «Προστασία» της ΓΓΠΠ, την «καθαρή Αθήνα» του Μπακογιάννη4 και τους διθυράμβους ασφάλειας του Χρυσοχοΐδη.
Κάπως έτσι το ελληνικό κράτος ξαναμπήκε για τα καλά στη ζωή μας…
Σήμως
Υποσημειώσεις:
1. Για τον ρόλο που έπαιξε η ΓΓΠΠ στην κρατική διαχείριση (της πανδημίας) – Παρέμβαση με πορεία στο Ενιαίο Συντονιστικό Κέντρο Επιχειρήσεων στο Χαλάνδρι από αναρχικές συλλογικότητες, στέκια, καταλήψεις, συντρόφισσες και συντρόφους (23/05/2020): https://athens.indymedia.org/post/1605312
2. Εκτενής ανάλυση για το ζήτημα στο άρθρο «Από την ήττα των ταραχών στην αναβάθμιση του κράτους», σελίδα 17, φύλλο 40, εφημερίδα δρόμου Άπατρις
https://apatris.info/apo-tin-itta-ton-tarachon-stin-anavathmi
3. Για τη φούσκα του κρατικού μηχανισμού πρόνοιας – Παρέμβαση της αναρχικής ομάδας «Ρουβίκωνας» στο Ενιαίο Συντονιστικό Κέντρο Επιχειρήσεων στο Χαλάνδρι (26/09/2020): https://athens.indymedia.org/post/1607389
4. «Φτιάχνουμε μια Αθήνα καθαρή!»: http://athinakathari.cityofathens.gr
