Από την 1η Γενάρη του 1994, που η «εξέγερση της αξιοπρέπειας» των ζαπατίστας έστρεψε το βλέμμα σε μια άγνωστη μέχρι τότε γωνιά του πλανήτη, στην Τσιάπας στο Μεξικό, μέχρι σήμερα, η ζαπατιστική αυτονομία έχει διανύσει μια συλλογική διαδρομή που αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη στην ιστορία των κινημάτων των από τα κάτω, και συνεχίζει να εξελίσσεται μέχρι σήμερα παρ’ όλες τις αντιξοότητες και την καταστολή που αντιμετωπίζει. Στον ζαπατιτιστικό λόγο και στρατηγική, η ανάδειξη και η έμπρακτη αντιμετώπιση της έμφυλης/γυναικείας καταπίεσης αποτέλεσε σταθερά και από την αρχή του κινήματος ένα σημαντικό ζήτημα. Αν και ο «Επαναστατικός Νόμος των Γυναικών» είχε διατυπωθεί ήδη από το 1992, οι προκλήσεις της έμπρακτης εφαρμογής του σε αγροτικές κυρίως κοινότητες με βαθιά ριζωμένες πατριαρχικές παραδόσεις και αντιλήψεις, υπήρξαν πολύ μεγάλες[1]. Όμως όσο μεγάλος δρόμος κι αν μένει να διανυθεί προς μια κατεύθυνση ολικής χειραφέτησης και απελευθέρωσης, το μόνο σίγουρο είναι ότι οι γυναικείοι αγώνες στα πλαίσια της ζαπατιστικής αυτονομίας αξίζουν τον σεβασμό και την προσοχή μας.
Ξεκινώντας συμβολικά την παγκόσμια ημέρα της γυναίκας, πραγματοποιήθηκε στις 8-10 Μαρτίου 2018 η Πρώτη Διεθνής, Πολιτική, Καλλιτεχνική, Αθλητική και Πολιτιστική Συνάντηση γυναικών που αγωνίζονται (Primer Encuentro Internacional, Político, Artístico, Deportivo y Cultural de mujeres que luchan) στην Τσιάπας του Μεξικό. Το κάλεσμα ήταν ανοιχτό σε γυναίκες, είτε ως άτομα και είτε ως μέλη συλλογικοτήτων, και ανακοινώθηκε στις 29 Δεκέμβρη 2017 από την Παράνομη Ιθαγενική Επαναστατική Επιτροπή – Γενική Διοίκηση (CCRI-CG) του Ζαπατιστικού Στρατού Εθνικής Απελευθέρωσης (EZLN), στο όνομα όλων των γυναικών ζαπατίστας. Εκτός από μια σπάνια ευκαιρία «για να μιλήσουμε και να ακούσουμε η μία την άλλη ως γυναίκες», ο σκοπός της συνάντησης ήταν η συσπείρωση, γνωριμία, ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών αγώνα με και από «γυναίκες που αγωνίζονται, αντιστέκονται και εξεγείρονται ενάντια στο σοβινιστικό και πατριαρχικό κράτος», όπως αναφέρεται στο κάλεσμα[2]. Παράλληλα, η συνάντηση ήταν μια μεγάλη γιορτή, με πολλές καλλιτεχνικές και αθλητικές δραστηριότητες, μέσω των οποίων ενισχύθηκε η επικοινωνία και ξεπεράστηκαν οι περιορισμοί διαφορετικής γλώσσας και κουλτούρας.
Συντρόφισσες από την Αθήνα είχαμε την ευκαιρία να βρεθούμε εκεί μαζί με 5000 γυναίκες από όλο τον κόσμο και με 2000 γυναίκες ζαπατίστας[3]. Σύμφωνα με τη διοργάνωση, η προσέλευση ήταν πολύ μεγαλύτερη από ότι αναμενόταν, και ήταν από τις μεγαλύτερες στην ιστορία του ζαπατιστικού κινήματος. Η συνάντηση φιλοξενήθηκε σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο για να υποδεχτεί τόσο κόσμο, κοντά στο Caracol της Morelia, ζώνη Tzotz Choj. Στην είσοδο ένα πανό καλωσόριζε τις γυναίκες: “Bienvenidas mujeres del mundo’’, ενώ ένα άλλο απέτρεπε την είσοδο στους άντρες “Prohibido entrar hombres”. Η είσοδος στον χώρο της συνάντησης επιτρεπόταν μόνο μετά από εγγραφή και μόνο σε γυναίκες και παιδιά. Άντρες που μπορεί να συνόδευαν κάποια γυναίκα, μπορούσαν να μείνουν αποκλειστικά έξω από τον χώρο της συνάντησης και να βοηθήσουν στην κουζίνα στην οποία μαγείρευαν οι άντρες ζαπατίστας για τις γυναίκες της διοργάνωσης. Αυτό ήταν άλλωστε σημαντικό στοιχείο στη συνάντηση – να γίνει σε ένα χώρο χωρίς πρόσβαση σε άντρες, ώστε «να μπορούμε να μιλήσουμε, να ακούσουμε, να κοιτάξουμε, να γιορτάσουμε χωρίς το βλέμμα των αντρών, ανεξαρτήτως αν είναι καλοί ή κακοί».[4]
Η πρώτη μέρα της συνάντησης ξεκίνησε με εγερτήριο νωρίς το πρωί, συνοδεία επαναστατικών τραγουδιών από γυναικείο ζαπατιστικό μουσικό συγκρότημα. Φορώντας κουκούλες και μαντήλια paliacate, εκπρόσωποι από τις ζαπατιστικές κοινότητες των πέντε καρακόλ και από τον EZLN ανέβηκαν στην κεντρική σκηνή, και παράλληλα γυναίκες ζαπατίστας παρατάχτηκαν συντεταγμένα στον χώρο του κοινού, που γρήγορα γέμισε και από γυναίκες κάθε προέλευσης και ηλικίας. Την εναρκτήρια ομιλία από την αντάρτισσα διοικητή πεζικού του EZLN, Έρικα, εκ μέρους όλων των γυναικών ζαπατίστας[5], ακολούθησαν χαιρετισμοί και ομιλίες από επιμέρους ομάδες των κοινοτήτων των πέντε ζαπατιστικών καρακόλ (κέντρα διοίκησης ανά ζώνη Ζαπατίστας, στην Τσιάπας). Όλοι οι λόγοι που εκφωνήθηκαν αναφέρονταν στις συνθήκες ζωής και τη γυναικεία «τριπλή καταπίεση» πριν και μετά τη ζαπατιστική επανάσταση, στις μορφές και τις δυσκολίες των γυναικείων αγώνων στα πλαίσια της ζαπατιστικής αυτονομίας, καθώς και στην παγκόσμια γυναικεία καταπίεση και τους έμφυλους διαχωρισμούς, από τη δική τους οπτική για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και τη γυναικεία χειραφέτηση. Η μέρα συνεχίστηκε και έκλεισε με αθλητικές και πολιτιστικές δράσεις, συναυλίες από ζαπατιστικά συγκροτήματα και θεατρικά δρώμενα που είχαν προετοιμάσει νεότερες κυρίως συντρόφισσες από τις κοινότητες των 5 καρακόλ.
Η συνάντηση συνεχίστηκε τη δεύτερη και τρίτη μέρα με ένα πλούσιο πρόγραμμα όπου καθημερινά «έτρεχαν» από τις 9 το πρωί μέχρι το βράδυ, και παράλληλα, μέχρι και 15 παρουσιάσεις, ομιλίες, εργαστήρια, μαθήματα, εκθέσεις φωτογραφίας, ζωγραφικής και αφίσας, προβολές, αθλητικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα, είτε ως άτομα είτε εκπροσωπώντας τη συλλογικότητά τους ή/και κοινότητες αγώνα, και χαρακτηριζόταν από εντυπωσιακή ευρύτητα και πολυσυλλεκτικότητα. Με ομιλήτριες από ακτιβίστριες για τα δικαιώματα των γυναικών εργατριών στη Ciudad Juarez, μέχρι την ομάδα οικοφεμινιστικών ερωτικών ταινιών Fuck for forest, τα θέματα των παρουσιάσεων/ανοιχτών συζητήσεων άγγιζαν ζητήματα όπως η σεξουαλική κακοποίηση και οι μορφές έμφυλης βίας ανά χώρα, η μετανάστευση, ο οικοφεμινισμός, το γυναικείο σώμα και η γυναικεία σεξουαλικότητα, ζητήματα των ΛΟΑΤΚΙ κοινοτήτων, και τα δικαιώματα των παιδιών, ανάμεσα σε πολλά άλλα. Εκτός από το γυναικείο ζήτημα σε όλες του τις εκφάνσεις, πολύ έντονο στη θεματολογία ήταν και το ιθαγενικό στοιχείο, σε αναλογία με την παρουσία πολλών γυναικών από ιθαγενικές κοινότητες της Βόρειας, Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής στη συνάντηση. Ξεχωρίσαμε τις ομιλίες για τους αγώνες των Μαπούτσε στην Αργεντινή, ενάντια στην καπιταλιστική «ανάπτυξη» στη Βραζιλία, τις συνθήκες μετανάστευσης από το Μεξικό προς τις ΗΠΑ, και το δυστυχώς πάντα επίκαιρο ζήτημα της έμφυλης βίας και των μαζικών εξαφανίσεων γυναικών που μαστίζει πολλές χώρες της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής. Από την Αθήνα, συντρόφισσες από την «Ομάδα ενάντια στην πατριαρχία» της ΑΠΟ παρουσίασαν εισήγηση για τον φεμινισμό ως αναπόσπαστο κομμάτι του αγώνα[6].
Τα βιωματικά εργαστήρια μάς βοήθησαν να πάμε την επικοινωνία ένα βήμα παραπέρα. Σ’ ένα χώρο άγνωστο, ανάμεσα σε άγνωστες γυναίκες πολύ διαφορετικές μεταξύ μας, καταφέραμε να αποκτήσουμε αυτή την ουσιαστική επαφή, την απαλλαγμένη από τα κοινωνικά επιβεβλημένα «όρια», αφού επικοινωνήσαμε τις καταπιέσεις ή τον εαυτό μας μέσα από μια κοινή γλώσσα. Έτσι γίναμε πιο έτοιμες να λάβουμε τις πληροφορίες που μοιραζόταν η κάθε γυναίκα για τη δική της καταπίεση και τον δικό της αγώνα, ακόμη και αν ήταν σε μακρινό γεωγραφικό πλάτος με διαφορετικό κώδικα επικοινωνίας από εμάς. Μέσα από τα εργαστήρια σωματικού θεάτρου και θεάτρου του καταπιεσμένου, χορού, πολεμικών τεχνών και αυτοάμυνας, ποίησης και ρίμας, οι βιωμένες εμπειρίες μοιράστηκαν με έναν απλό και αυθόρμητο τρόπο για να ακολουθήσουν ειλικρινείς παραγωγικές κουβέντες μεταξύ μας, πέραν του τυπικού. Το στοιχείο της γιορτής συνέβαλε επίσης στην αυθόρμητη επικοινωνία, με τις αθλητικές δραστηριότητες να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της συνάντησης, αφού καθημερινά γίνονταν αγώνες ποδοσφαίρου, μπάσκετ και βόλεϋ με μεγάλη συμμετοχή τόσο από γυναίκες ζαπατίστας όσο και από φιλοξενούμενες, και τις μουσικές παραστάσεις να ξεχωρίζουν.
Η οργάνωση της συνάντησης από τις γυναίκες ζαπατίστας με την υποστήριξη του EZLN και όλων των καρακόλ ήταν για μας εντυπωσιακή, όπως και το πόσο δυναμική ήταν η συμμετοχή τους. Σε κάθε δραστηριότητα, εργαστήριο ή ομιλία πάντα παρευρίσκονταν ομάδες γυναικών ζαπατίστας όλων των ηλικιών που συμμετείχαν, παρακολουθούσαν και κατέγραφαν με σημειώσεις για να ενημερώσουν, όπως μας είπαν, στη συνέχεια τις κοινότητές τους για τα περιεχόμενα της συνάντησης. Κάθε καρακόλ είχε οργανώσει ξεχωριστά κουζίνες και πάγκους όπου διέθετε φαγητό και χειροτεχνίες και ρούχα προς πώληση, ενώ παράλληλα φρόντιζαν για την καθαριότητα του χώρου με βάρδιες. Ειδικές ομάδες είχαν αναλάβει το συντονισμό, την τεχνική υποστήριξη και την οπτικοακουστική καταγραφή της κάθε εκδήλωσης, ομιλίας ή εργαστηρίου. Γυναίκες στρατιώτες του EZLN περιφρουρούσαν τη συνάντηση, διασφαλίζοντας την ομαλή διεξαγωγή της.
Παράλληλα, η παρουσία των αντρών ζαπατίστας στον εξωτερικό χώρο της συνάντησης λειτούργησε υποστηρικτικά, συντελώντας έτσι αποφασιστικά στην υλοποίησή της. Ομάδες του EZLN περιφρουρούσαν τον χώρο εξωτερικά και από διακριτική απόσταση. Άντρες από τις ζαπατιστικές κοινότητες ετοίμαζαν καθημερινά το φαγητό των γυναικών ζαπατίστας που βρίσκονταν στη συνάντηση. Οι λίγοι άντρες (περ. 200) που βρέθηκαν εκεί συνοδεύοντας κάποια συμμετέχουσα, είχαν την ευκαιρία να γνωριστούν και να συζητήσουν για την πατριαρχία και τις έμφυλες καταπιέσεις που δημιουργεί στις χώρες τους, κάνοντας την αυτοκριτική τους. Όπως μας μετέφερε ένας σύντροφος, υπήρξε διάθεση να συνεχιστεί η επικοινωνία και δημιουργήθηκε ένα άτυπο διεθνές δίκτυο αντρών ενάντια στην πατριαρχία αφού «είμαστε η πηγή του προβλήματος, πρέπει να είμαστε και μέρος της λύσης του».
Σε μια προσπάθεια αποτίμησης της συνάντησης, φύγαμε σίγουρα ενδυναμωμένες από την εμπειρία και την επαφή με συντρόφισσες από τόσο διαφορετικά και μακρινά μέρη, καθώς και με περισσότερες και ενημερωμένες γνώσεις σχετικά με γυναικείους και ιθαγενικούς αγώνες και πολύμορφα κινήματα ανά τον κόσμο. Υπήρχε διάχυτη μια κοινή περιέργεια να μοιραστούμε εμπειρίες αγώνα και να μάθουμε η μία από την άλλη, και έντονος ενθουσιασμός που βρισκόμασταν όλες μαζί, τόσο κοντά. Κάτι που ίσως μας αποπροσανατόλισε κατά τη διάρκεια της συνάντησης, και σίγουρα ήταν αρκετά κουραστικό, ήταν η συνεχής καταγραφή με κάμερες και κινητά από πολλές συμμετέχουσες στη συνάντηση. Παράλληλα, σύμφωνα με τη δική μας αντίληψη, είναι απαραίτητο σε κάθε τέτοια συνάντηση οι δουλειές να μοιράζονται συλλογικά ανάμεσα σε όλες τις συμμετέχουσες, αντί να επωμίζονται το βάρος τους μόνο οι γυναίκες από τις κοινότητες ή την εκάστοτε διοργάνωση.
Σε κάθε περίπτωση, οι συντρόφισσες ζαπατίστας μάς έδωσαν ένα μοναδικό παράδειγμα για το πώς μπορείς να κάνεις κάτι τόσο μεγάλο με ελάχιστα μέσα, αλλά με πολλή ψυχή και οργάνωση. Παράλληλα, μας θύμισαν δύο στοιχεία που δυστυχώς έχουν από καιρό εκλείψει στον δικό μας «χώρο» – τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και την (αυτο)κριτική. Εκτός από ένα ειδικό σημείο στο οποίο μπορούσε οποιαδήποτε να αφήσει γραπτά την όποια κριτική της για τη συνάντηση, ήταν κάτι που ζητήθηκε συγκεκριμένα από τις συμμετέχουσες κατά τη διάρκεια του αποχαιρετιστήριου λόγου το τελευταίο βράδυ[7]. Εκεί, μας πρότειναν παράλληλα και μια συμφωνία «ανάμεσα σε όλες όσες είμαστε εδώ, και όσες μπορεί να μην είναι εδώ αλλά είναι παρούσες με την καρδιά και τη σκέψη τους», «μια συμφωνία να μείνουμε ζωντανές και να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε». Η απάντηση δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια δυνατή συλλογική κατάφαση. Άλλωστε αυτό και ένα από τα σημαντικότερα «μαθήματα» των γυναικείων αγώνων στην Τσιάπας, και του ζαπατιστικού κινήματος γενικότερα – ότι ο αγώνας ενάντια στην πατριαρχία είναι καθημερινός, και ότι κάθε απελευθερωτική διαδικασία σε συλλογικό επίπεδο οφείλει να αντιμετωπίσει έμπρακτα την πατριαρχία σαν δομικό εχθρό.
[1] Στα ελληνικά μπορεί να μάθει κανείς περισσότερα για τους αγώνες των γυναικών από τις μπροσούρες «Οι γυναίκες με την εξεγερμένη αξιοπρέπεια» (αλληλέγγυες/οι από τον αναρχικό, αντιεξουσιαστικό & ελευθεριακό χώρο, 2015 http://solidarioszapatistas.espivblogs.net/2015/05/27/οι-γυναίκες-με-την-εξεγερμένη-αξιοπρέ/) και «Προκλήσεις για τη γυναικεία απελευθέρωση. Μια ματιά μέσα από τους αγώνες των γυναικών στην Τσιάπας» (Ομάδα ενάντια στην πατριαρχία της ΑΠΟ, 2018 https://athens.indymedia.org/post/1586195/)
[2] Η ομιλία βρίσκεται δημοσιευμένη και μεταφρασμένη στα ελληνικά στο: http://enlacezapatista.ezln.org.mx/2018/01/08/ΠΡΩΤΗ-ΔΙΕΘΝΗ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ-Α/
[3] Σύμφωνα με τη διοργάνωση στον λόγο λήξης της συνάντησης: «Εκτίμησή μας ότι η συμμετοχή από διάφορες περιοχές του Μεξικού ήταν με διαφορά η μεγαλύτερη, με τις υπόλοιπες χώρες τις Λατινικής Αμερικής και τις ΗΠΑ να ακολουθούν, με έντονη την παρουσία γυναικών από ιθαγενικές κοινότητες ή/και με ιθαγενικές καταβολές».
[4] Από την εναρκτήρια ομιλία της Comandanta Erika εκ μέρους των γυναικών ζαπατίστας που βρίσκεται δημοσιευμένη και μεταφρασμένη στα ελληνικά στο: http://enlacezapatista.ezln.org.mx/2018/03/21/ΟΜΙΛΙΑ-ΕΚ-ΜΕΡΟΥΣ-ΤΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ-ΖΑΠΑΤΙΣ/
[5] Δες υποσημ. 4.
[6] Η εισήγηση θα ανέβει στο site της ΑΠΟ, όπου υπάρχει αναρτημένη και λεπτομερής ενημέρωση για τη συνάντηση:https://apo.squathost.com/καταγγελία-για-την-απέλαση-συντροφισ
[7] Η ομιλία υπάρχει στα αγγλικά εδώ:http://enlacezapatista.ezln.org.mx/2018/03/26/words-of-the-zapatista-women-at-the-closing-ceremony-of-the-first-international-gathering-of-politics-art-sport-and-culture-for-women-in-struggle-in-the-zapatista-caracol-of-the-tzotz-choj-zone/
