Το χαμόγελο του Φουκουγιάμα
«Σήμερα, με δυσκολία μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο καλύτερο από τον δικό μας, ή ένα μέλλον που δεν είναι στην ουσία δημοκρατικό και καπιταλιστικό. […] Άλλες εποχές που χαρακτηρίζονται από περιορισμένη στοχαστικότητα, επίσης θεωρούσαν ότι ήταν οι καλύτερες, αλλά εμείς καταλήγουμε στο συμπέρασμα αυτό έχοντας εξαντλήσει τις δυνάμεις μας στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, που είχαμε πιστέψει ότι έπρεπε να είναι καλύτερες από τη φιλελεύθερη δημοκρατία».
~Φράνσις Φουκουγιάμα, 1992
Ο Φράνσις Φουκουγιάμα1, κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης των δικτατορικών καθεστώτων του ανύπαρκτου σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη, ήταν ένας σχετικά άσημος διανοούμενος με μια σχετικά σημαντική θέση: Υπήρξε υποδιευθυντής του γραφείου σχεδιασμού πολιτικής του αμερικάνικου υπουργείου εξωτερικών. Όντας τεχνοκράτης και οργανικός διανοούμενος του κρατικού και επιχειρηματικού συμπλέγματος των ΗΠΑ, ανέπτυξε (ή καλύτερα αναμάσησε για μια ακόμα φορά) τη γνωστή σε όλους πλέον θεωρία του τέλους της Ιστορίας (και τις διάφορες παραλλαγές της: Τέλος της ιδεολογίας, τέλος της ουτοπίας κ.λπ.). Ο θόρυβος που προκάλεσε αυτό το ιδεολόγημα υπήρξε αντιστρόφως ανάλογος με την πραγματική του αξία. Και κάπως έτσι ο Φουκουγιάμα απέκτησε πολλούς άσπονδους εχθρούς, αλλά και ουκ ολίγους ιδεολογικούς φίλους, που βρήκαν στο ιδεολόγημα του «τέλους της Ιστορίας» την κατάλληλη εκλογίκευση των δικών τους απωθημένων και της δικής τους δραστηριότητας.
Καθώς η καθεστωτική τάξη έχει πάντοτε συμφέρον να ταυτίζει τους δικούς της σκοπούς με το καθολικό συμφέρον της κοινωνίας, εμφανίζει κατά περιόδους την ιδεολογία του τέλους της Ιστορίας, όπως συνέβη και τη δεκαετία του 1950, με πληρωμένους από τη CIA ακαδημαϊκούς να αναπαράγουν αυτόν τον αντι- ιστορικό εμετό. Με δυο λόγια, ο Φουκουγιάμα δεν σκέφτηκε τις παπαριές του σε κενό έδαφος, αλλά είχε έξοχους εξωνημένους προκατόχους που του προλείαιναν το έδαφος.
Έχοντας στην ιδεολογική του εργαλειοθήκη στοχαστές σαν τον Πλάτωνα, τον Χέγκελ, τον Καντ, τον Χομπς, τον Τοκβίλ, τον Χάβελ, τον Κόζεβ, μέχρι και τον Μαρξ και τον Νίτσε, και με φρέσκια την ώθηση που του έδωσε η κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, ο Φουκουγιάμα διαμόρφωσε την περίφημη θεωρία του: Ουσιαστικά η φιλελεύθερη οικονομία και η δημοκρατία της αποτελούν το «’ακροτελεύτιο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας», και την «τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης»’, συνιστώντας το «τέλος της Ιστορίας» και τη μετάβαση σε μια μετά-ιστορική εποχή (αν και όχι ευθύγραμμη, αφού κάποια σημεία του πλανήτη που βρίσκονται πίσω απ’ την πεφωτισμένη Δύση θα συνεχίσουν να διανύουν την ιστορική τους εξέλιξη, μέχρι που νομοτελειακά θα δουν το ιλαρό φως της ελεύθερης αγοράς και της φιλελεύθερης δημοκρατίας). Ενώ όλες οι προγενέστερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης κατέρρεαν υπό το βάρος των αξεπέραστων εσωτερικών τους αντιφάσεων, η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει το εξαιρετικό προνόμιο να γεννηθεί απαλλαγμένη από τέτοιες αντιφάσεις, αφού ικανοποιεί τη μυστηριώδη «θέληση για αναγνώριση» τόσο των «από πάνω», όσο και των «από κάτω»: Το πρόβλημα της ανθρώπινης ιστορίας μπορεί να θεωρηθεί, κατά κάποια έννοια, ως η προσπάθεια να βρεθεί ένας τρόπος να ικανοποιηθεί η επιθυμία και των κυρίαρχων και των σκλάβων για αναγνώριση σε αμοιβαία και ισότιμη βάση. Η ιστορία τελειώνει με τη νίκη μιας κοινωνικής τάξης που εκπληρώνει αυτόν τον στόχο. Η αστική τάξη, λοιπόν, είναι η καθολική τάξη που δημιουργεί ‒μεταφυσικώ τω τρόπω‒ την απόλυτη ταύτιση των ιδιαίτερων συμφερόντων της με τα συμφέροντα ολόκληρης της Ανθρωπότητας. Παρέα με τον Κόζεβ, υποστηρίζει ο Φουκουγιάμα, πως το σημερινό δημοκρατικό κράτος της ελεύθερης αγοράς συνθέτει επιτυχημένα «την ηθική του κυρίαρχου με την ηθική του υπόδουλου, υπερβαίνοντας τη διάκριση μεταξύ τους». Ιδού, λοιπόν, η παύση της ταξικής πάλης και η πραγμάτωση της αταξικής-ταξικής κοινωνίας! Θαύμα!!
Ασφαλώς, προβλήματα υπάρχουν ακόμα και σ’ αυτή τη γη της επαγγελίας, ωστόσο αυτά με κανέναν τρόπο δεν αποτελούν θεμελιακές αντιφάσεις, αφού είναι εκ φύσεως ανίκανα να γκρεμίσουν το σημερινό κοινωνικό οικοδόμημα: Ένα «πρόβλημα» δεν μετατρέπεται σε «αντίθεση», εκτός κι αν είναι τόσο σοβαρό, που όχι μόνο δεν μπορεί να λυθεί εντός του συστήματος, αλλά διαβρώνει τη λογική του έτσι που αυτό καταρρέει κάτω απ’ το ίδιο του το βάρος.
Η δημοκρατία της ελεύθερης αγοράς λοιπόν, παρά τα όποια προβλήματά της, ικανοποιεί πλήρως τις ανάγκες ΟΛΩΝ των ανθρώπινων όντων, κι έτσι καθιστά τη φύση των προβλημάτων αυτών ακίνδυνη και διαχειρίσιμη, εμποδίζοντας τη μετατροπή τους σε απειλητικές αντιφάσεις, δίνοντας ένα τέλος στην ιστορική εξέλιξη.
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως παύουν να υπάρχουν κοσμοϊστορικά γεγονότα, λέει ο Φουκουγιάμα, αλλά η σημερινή μορφή της κοινωνικής οργάνωσης είναι αξεπέραστη, αποτελεί κορωνίδα της ανθρώπινης εξέλιξης, και δεν μας μένει τίποτε άλλο παρά κάποιες βελτιωτικές και διορθωτικές κινήσεις, κάποια μερεμέτια στο υπέρλαμπρο καπιταλιστικό οικοδόμημα: «Στο ορατό μέλλον, ο κόσμος θα χωριστεί σ’ έναν μετα-ιστορικό κόσμο, και σε έναν κόσμο που ακόμα θα διανύει την ιστορική του εξέλιξη». Ουσιαστικά, ο καπιταλισμός και όχι ο κομμουνισμός είναι το πέρασμα απ’ το «βασίλειο της αναγκαιότητας» στο «βασίλειο της ελευθερίας» που περιέγραψε ο Μαρξ. Περίπου 20 χρόνια μετά απ’ αυτές τις αντι-ιστορικές αρλούμπες του Φουκουγιάμα, οι οποίες αντιστοιχούσαν στο πνεύμα αισιοδοξίας του κεφαλαίου στα τέλη του ’80 και στις αρχές του ’90, η καθολική συστημική κρίση προκάλεσε μια επιστροφή στη μελαγχολική δημοκρατία…
Η κατάθλιψη της Αστικής Δημοκρατίας
«Η δημοκρατία μπορεί, τελικά, να αποδειχθεί ένα ατύχημα της ιστορία, μια μικρή παρένθεση που κλείνει ενώπιον μας».
~Ζαν Φρανσουά Ρεβέλ, 1983
Αρκετά χρόνια πριν τα αισιόδοξα χαμόγελα του Φουκουγιάμα, το μετωπικό think tank του βαθέως καπιταλισμού, η Τριμερής Επιτροπή, σε έκθεσή της το 1975, επεσήμανε τους κινδύνους που ελλοχεύουν ακόμα και στην αστική δημοκρατία, αφού αυτή «σημαίνει μια ακαταμάχητη αύξηση αιτημάτων που ασκεί πίεση στις κυβερνήσεις, επιφέρει την παρακμή της αυθεντίας, και καθιστά τα άτομα και τις ομάδες ανυπότακτα στην πειθαρχία και τις θυσίες που απαιτούνται από το κοινό συμφέρον». Ακόμα και η ελεγχόμενη απ’ τις πλουτοκρατικές ελίτ δημοκρατία θεωρήθηκε ως περιττή ελευθερία για τους θιασώτες της νέας παγκόσμιας τάξης! Στο ίδιο κλίμα της –από τα δεξιά– αμφισβήτησης της δημοκρατίας ο Ρεβέλ έλεγε στα 1983 ότι «όπως έχουν τα πράγματα, κάποια περιστατικά περιορισμένης δυσαρέσκειας μπορούν να διαβρώσουν, να διαταράξουν, να αποσταθεροποιήσουν και να παραλύσουν μια δημοκρατία, ταχύτερα και βαθύτερα απ’ ό,τι μπορούν η φοβερή πείνα και η μόνιμη φτώχεια στα κομμουνιστικά καθεστώτα, στα οποία οι υποτελείς πληθυσμοί δεν απολαμβάνουν πραγματικών δικαιωμάτων, ούτε διαθέτουν τρόπο διάρθρωσης των κακώς κειμένων. Οι κοινωνίες στις οποίες η διαρκής κριτική αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό είναι οι μόνες υποφερτές, αλλά ταυτόχρονα είναι και οι πλέον εύθραυστες».
Το 1995, κύκλοι της κυρίαρχης οικονομικής και πολιτικής ελίτ, σε συγκέντρωσή τους στο Σαν Φρανσίσκο, έκριναν πως στον 21ο αιώνα μόνο το 20% του ενεργού πληθυσμού θα αρκεί για την εύρυθμη λειτουργία του καπιταλισμού: Ετσι, το κύριο πολιτικό πρόβλημα ήταν η διακυβερνησιμότητα του περιθωριοποιημένου πληθυσμού ( 80%). Από τις λύσεις που υιοθετήθηκαν ήταν και η «βυζοδιασκέδαση» (tittytainment), ένα «κοκτέιλ αποβλακωτικής διασκέδασης», σε πλήρη εφαρμογή σήμερα. 3
Σήμερα, στην εποχή της κρίσης αναπαραγωγής του υπάρχοντος status quo, τα φουκουγιαμικά χαμόγελα έδωσαν τη θέση τους στα δάκρυα της ιταλίδας υπουργού οικονομικών, και η δημοκρατία πλέον μελαγχολεί: Αν η 11η Σεπτεμβρίου σήμανε την πρώτη επέλαση ενός νέου αυταρχισμού, με το όνομα «Πόλεμος ενάντια στην Τρομοκρατία», η τρέχουσα κρίση εδραιώνει τον αυταρχισμό αυτόν. Όσο οξύνεται η κρίση, τόσο οξύνεται και η δραστηριότητα κρίσης του προλεταριάτου, τόσο αυξάνει η ένταση ενός κοινωνικού/ ταξικού ανταγωνισμού. Είναι γεγονός πως δεν αρκεί πια η θεαματική μαστούρα και η «βυζοδιασκέδαση» για την καθυπόταξη του προλεταριάτου (αλλά και των εκπεσόντων μικροαστών). Έτσι λοιπόν, η κυρίαρχη τάξη οχυρώνεται ιδεολογικά και υλικοτεχνικά, εφαρμόζει νέα κατασταλτικά δόγματα, καθιστά τη δημοκρατία ακόμα πιο διακοσμητική σε σχέση με το παρελθόν, γιγαντώνοντας την εκτελεστική εξουσία. Είναι το νέο δόγμα που κωδικοποιήθηκε απ’ τον Χρυσοχοΐδη ως «Δημοκρατία της πυγμής».
Όσο όμως βαθαίνει η κρίση, τόσο βαθαίνει και η ανάγκη του Κεφαλαίου να προχωρά σε εκτροπές, να δημιουργεί light ή hardcore πραξικοπήματα, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες. Σ’ αυτόν τον νέο σχεδιασμό αυταρχικής επέλασης του Κεφαλαίου κομβικό ρόλο έπαιξε το light πραξικόπημα της 11ης Νοεμβρίου στην Ελλάδα. Λίγες μέρες αφού οι πολιτικοί εκδιώχθηκαν κλωτσηδόν απ’ τις παρελάσεις της 28ης Οκτωβρίου, οι οποίες μετατράπηκαν σε τεράστιες διαδηλώσεις, και αφού ο αστικός πολιτικός κόσμος άκουσε γαμωσταυρίδια σε όλα τα γήπεδα, τα οποία επίσης μετατράπηκαν σε χώρους διαδηλώσεων, δημιουργήθηκε μια τεράστια κρίση του πολιτικού εποικοδομήματος, που επιχειρήθηκε να ξεπεραστεί με τον διορισμό από την τρόικα (ΠΑ.ΣΟ.Κ., Ν.Δ., ΛΑ.Ο.Σ.) του τραπεζίτη Λουκά Παπαδήμου στη θέση του πρωθυπουργού.
Σχεδόν ταυτόχρονα, ακόμα ένα μεταμοντέρνο light πραξικόπημα λάμβανε χώρα στην Ιταλία, τον έτερο αδύναμο κρίκο της Ευρωζώνης. Ο διορισμός του Μάριο Μόντι και της «κυβέρνησης τεχνοκρατών» (λες και δεν είναι τεχνοκράτες οι επαγγελματίες πολιτικοί), έφερε και στην Ιταλία, όπως έγινε και στην Ελλάδα, το τραπεζικό κεφάλαιο στην εκτελεστική εξουσία. Αμφότεροι οι δύο πρωθυπουργοί είναι διαπρεπή στελέχη της Τριμερούς Επιτροπής, μαζί με το ίδρυμα Ροκφέλερ και άλλους σκληρά εργαζόμενους εκπροσώπους του βαθέως καπιταλισμού. 4
Εκτός όμως απ’ την επέλαση του νέου αυταρχισμού, την ενδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας και τη μερική απευθείας κατάληψή της απ’ τον βαθύ καπιταλισμό με light πραξικοπήματα στην καθ’ ημάς Δύση, συναντάμε και τις παλιές καλές μεθόδους των hardcore πραξικοπημάτων, όπως αυτό που έγινε στην Ονδούρα, ανατρέποντας την αριστερή κυβέρνηση και εγκαθιστώντας κυβέρνηση μαριονετών του αμερικάνικου κεφαλαίου (θυμίζοντας, τηρουμένων των αναλογιών, την ανατροπή του Αλιέντε στη Χιλή το 1973). Ακόμα ένα πραξικόπημα του είδους αυτού αφορά την κήρυξη κατάστασης εκτάκτου ανάγκης στο Περού, μετά από τις πολύμηνες ταραχές εναντίον του σχεδίου Conga για την εκμετάλλευση κοιτασμάτων χρυσού απ’ την αμερικάνικη πολυεθνική εταιρία Newmont Mining. Λίγους μήνες πριν το πραξικόπημα, τον Ιούνη του 2011, κατά τη διάρκεια συγκρούσεων, το περουβιανό κράτος δολοφόνησε 5 προλετάριους που αντιστέκονταν στην επέλαση του αμερικάνικου κεφαλαίου.
Την ίδια περίοδο, στις 17 Δεκεμβρίου του 2011, η κυβέρνηση του Καζακστάν έθεσε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης την πετρελαιοπαραγωγό πόλη Ζαναοζέν, μετά από συγκρούσεις ανάμεσα σε εργάτες και μπάτσους, με 10 νεκρούς. Οι εργάτες παραγωγής πετρελαίου έκαναν κατάληψη για έξι μήνες στο εργοστάσιο, συγκρούστηκαν με την αστυνομία την ημέρα εθνικής ανεξαρτησίας, ξήλωσαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο, και πυρπόλησαν περιπολικά και σκηνές του δήμου. Διαβάζουμε απ’ το πρακτορείο Rioters: «Στο στόχαστρο των ταραχοποιών βρέθηκαν τρία κτίρια που ισοπεδώθηκαν, τα γραφεία των τοπικών αρχών, η διεύθυνση της Ozanmunaigaz oil και το παρακείμενο ξενοδοχείο Aruana. Κάηκαν επίσης μια κλούβα και άγνωστος αριθμός περιπολικών της αστυνομίας, ενώ αναφέρεται και η διάρρηξη και κλοπή ενός ATM απ’ το πλήθος […] Ο πρόεδρος του Καζακστάν Nursul tan Nazarbuyer κήρυξε τη χώρα σε 20ήμερη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, επιβάλλοντας απαγόρευση δημοσίων συναθροίσεων στο Ζαναόζεν […] Το υπουργείο εσωτερικών έχει παρατάξει μονάδες του στρατού και τεθωρακισμένα στην πετρελαιοπαραγωγό περιοχή του Ζαναόζεν, απέναντι σε διαδήλωση μερικών χιλιάδων κατοίκων έξω απ’ τη στρατιωτική βάση της γειτονικής πόλης Ακτάου». Το προλεταριάτο του Καζακστάν απάντησε στο πραξικόπημα επεκτείνοντας τις ταραχές και σε άλλες περιοχές, πυρπολώντας επιβατικά τρένα, γκρεμίζοντας γέφυρες και κάνοντας συγκεντρώσεις αλληλεγγύης στους απεργούς.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε φυσικά και την επανεκκίνηση της αιγυπτιακής εξέγερσης μετά τη νέα επέλαση αυταρχισμού της μεταβατικής χούντας, τον χειμώνα του 2011. Οι αιγύπτιοι προλετάριοι συγκρούστηκαν με τον στρατό, σε μια ακόμα πιο ριζοσπαστική εκδοχή της Αραβικής Άνοιξης. 5
Τι να κάνουμε; Ο κωμικός Κώστας Βουτσάς ενάντια στην μελαγχολική δημοκρατία της πυγμής
Βλέπουμε λοιπόν, πως η όξυνση του κοινωνικού-ταξικού ανταγωνισμού που γεννά η κρίση, οξύνει και την κρατική κατασταλτική μανία και την ανάγκη του κεφαλαίου να αυταρχικοποιήσει την εκτελεστική εξουσία, μέσα από light ή hardcore πραξικοπήματα (Ιταλία, Ελλάδα, Περού, Καζακστάν, Αίγυπτος και όχι μόνο). Πρόκειται για αλληλοτροφοδοτούμενα φαινόμενα που πολώνουν την ταξική πάλη, τη ριζοσπαστικοποιούν και την κάνουν πιο βίαιη.
Πώς πρέπει ν’ απαντήσουν οι προλετάριοι σ’ αυτήν την επέλαση του μελαγχολικού δημοκρατικού αυταρχισμού; Αντί άλλης απάντησης, ας δώσουμε τον λόγο στον Κώστα Βουτσά:
Κ.Β.: «Τώρα ο κόσμος είναι στεναχωρημένος, θλιμμένος, έχει πάθει κατάθλιψη. Γιατί; Τι έχει να κερδίσει έτσι; Εγώ λέω “θυμώστε, νευριάστε”. Θυμός είναι να βγεις στους δρόμους, να σπάσεις, να χτυπήσεις. Άμα δεν χυθεί αίμα, επανάσταση δεν επιβάλλεται».
Δημοσιογράφος: «Άρα πιστεύετε στην επανάσταση;»
Κ.Β.: «Ναι, βέβαια, η κατάθλιψη δεν οδηγεί πουθενά».
Δημοσιογράφος: «Είστε και υπέρ της βίας;»
Κ.Β.: «Γιατί όχι; Μήπως αυτό που κάνει η κυβέρνηση δεν είναι βία; Είναι χούντα […]». 6
Συμπέρασμα; Μ’ ΕΝΑ ΓΕΛΙΟ ΘΑ ΤΟΥΣ ΘΑΨΟΥΜΕ.
Σημειώσεις:
1. Φράνσις Φουκουγιάμα, «Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος Άνθρωπος», εκδ. Λιβάνη.
2. Jacques Ranciere, «Το μίσος για τη δημοκρατία», εκδ. Πεδίο.
3. Χρήστος Γεωργίου, «Πείραμα Περιθωριοποίηση-Ελλάς», Ελευθεροτυπία, 11 Δεκεμβρίου 2011.
4. Πέρα απ’ τον διορισμό Μόντι και Παπαδήμου, την ίδια ακριβώς περίοδο είχαμε και τον διορισμό στελέχους της Lehman Brothers στη θέση του υπουργού οικονομικών της κυβέρνησης Ραχόι στην Ισπανία.
5. Στα μέσα Γενάρη του 2012 είχαμε και την εξέγερση του νιγηριανού προλεταριάτου, που ξεσηκώθηκε εναντίον της αύξησης των τιμών των καυσίμων. Η αυταρχική επέλαση άφησε πίσω της 6 νεκρούς διαδηλωτές. Και στη Ρουμανία, τις ίδιες μέρες είχαμε ολοήμερες συγκρούσεις προλετάριων με μπάτσους, εναντίον των περικοπών των δαπανών για τη δημόσια υγεία. Εκεί η αυταρχική επέλαση ήταν πιο ήπια (Ευρώπη γαρ): Άφησε πίσω της 10 βαριά τραυματίες…
6. Από συνέντευξη στην εφημερίδα το Βήμα.
Πολύκαρπος Γεωργιάδης
Φυλακές Κέρκυρας, 16/01/2012
