Η όξυνση της καπιταλιστικής κρίσης και η ειδικότερη δημοσιονομική όψη του προβλήματος που αντιμετωπίζουν οι χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας, όπως η Ελλάδα, μέσα στον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας, παράγουν διαφοροποιημένα φαινόμενα και νέα πεδία δραστηριότητας για το ανταγωνιστικό κίνημα. Οι καταλήψεις και τα άλλα στέκια γειτονιάς που το κίνημα αυτό έβλεπε πάντοτε σαν δείγματα του δικού μας οράματος για τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις, βρίσκονται σήμερα μπροστά σε μεγάλες προκλήσεις.
Το πεδίο της πόλης, το προνομιακό έδαφος ανάπτυξης τόσο του σύγχρονου καπιταλισμού όσο και της αντίστασης σ’ αυτόν, τεμαχίζεται, αναδιατάσσεται, τροποποιείται, επανελέγχεται, αναδιανέμεται προς τα πάνω. Κάθε γωνιά γης που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εκμετάλλευσης μπαίνει υπό το μικροσκόπιο των “επενδυτών γης”, τυχοδιωκτών ραντιέρηδων κάθε είδους, για τους οποίους δεν νοούνται φιλολαϊκές χρήσεις του χώρου, αλληλεγγύη, προστασία του περιβάλλοντος, ελεύθεροι χώροι κλπ. Το κράτος, απ’ την πλευρά του, με τη χωροταξική και πολεοδομική πολιτική του επιδιώκει να εξασφαλίσει την υπερεκμετάλλευση της γης και την βίαιη κερδοφορία των “θεσμικών επενδυτών” πάνω στο χώμα που πατάμε και τον αέρα που αναπνέουμε.
Οι ιστορίες των περισσότερων καταλήψεων και στεκιών είναι ιστορίες μετατροπής ενός εγκαταλελειμμένου χώρου σε κοιτίδα κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Σήμερα, όμως, γύρω απ’ τις καταλήψεις και τα στέκια μας αναπτύσσονται δυνάμεις που σκοπεύουν στην άμεση καπιταλιστική εκμετάλλευση του χώρου των γειτονιών μας. Νυχτομάγαζα, εμπορικά κέντρα, γήπεδα και άλλα “ευαγή” ιδρύματα επιδιώκουν να κατακτήσουν όλο το χώρο της πόλης, αποπολιτικοποιώντας τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, ενισχύοντας τον καταναλωτισμό και την απανθρωποποίηση, καταδικάζοντας τις παλιότερες μορφές του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος σε μαρασμό, ενισχύοντας το θέαμα ως κυρίαρχο ιδεολογικό όπλο. Βεβαίως το πρόβλημα δεν είναι μόνο ιδεολογικό: τα λαϊκά στρώματα οφείλουν να προσαρμοστούν στα εκάστοτε διαμορφούμενα δεδομένα, αν αυτό είναι εφικτό, αλλιώς να εγκαταλείψουν ολόκληρες περιοχές αμαχητί. Όλα βαίνουν καλώς: οι “επενδυτές” κι οι τράπεζες κερδίζουν ‒ κατασκευές, πρώτες ύλες, τραπεζικά δάνεια, κτηματομεσιτικές φούσκες…
Τι δραστηριότητα αναλογεί σ’ ένα στέκι γειτονιάς κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες; Ποιος θεωρητικός προβληματισμός μπορεί να συνεισφέρει στη συμπλήρωση του παζλ των επιμέρους καθημερινών εμπειριών μας μέσα στην πόλη, έτσι ώστε να δούμε τη συνολική εικόνα και να προσπαθήσουμε να την ανατρέψουμε; Πώς μπορούμε να συνεισφέρουμε στη διαπίστωση των προβλημάτων και στις μάχες που δίνονται στη βάση για τα ζητήματα του χώρου, για να μην οδηγηθούμε στην εγκατάλειψη των χώρων της ζωής μας; Τέτοια ερωτήματα προσπαθεί να θέσει και επιχειρεί να απαντήσει μια μπροσούρα που σύντομα θα κυκλοφορήσει, απ’ την οποία προδημοσιεύουμε ένα μικρό κομμάτι σ’ αυτό το φύλλο της Άπατρις. Στόχος της προσπάθειας αυτής είναι να θέσει ένα πλαίσιο προβληματισμού κι όχι να προσφέρει όλες τις απαντήσεις. Αφορμή της οι εμπειρίες μας απ’ το κίνημα για την υπεράσπιση του άλσους της Ν. Φιλαδέλφειας και της πόλης γενικότερα, όπως εξελίχθηκε από το τέλος του 2013 ως σήμερα. Ανάλογος προβληματισμός εκφράστηκε στην εισήγηση της ομάδας εργασίας στην εκδήλωση που οργάνωσε η Κατάληψη Στρούγκα στις 28/3/2014 με θέμα “Καπιταλιστική επέλαση στις γειτονιές, εκμετάλλευση ελεύθερων και δημόσιων χώρων, αντίσταση από τα κάτω”.
Πρόσφατες εξελίξεις στην ελληνική χωροταξική πολιτική
Το καλοκαίρι του 2014, η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε να περάσει από τη Βουλή τέσσερα νομοθετήματα που ρυθμίζουν τις κρατικές πολιτικές του χώρου σε κατεύθυνση εξυπηρέτησης διάφορων μεγάλων ή μικρών, σοβαρών ή λιγότερο σοβαρών καπιταλιστικών συμφερόντων, που αναμένουν να πάρουν κομμάτι απ’ την πίτα των δημόσιων πόρων ‒ πόρων που οι κάτοικοι της χώρας δεν έχουν πάρει πρωτοβουλία να οικειοποιηθούν κι ούτε φαίνεται να έχουν τη διάθεση…
Ένα απ’ αυτά, το νομοσχέδιο που αφορούσε την εκποίηση των ακτών, αποσύρθηκε από την κυβέρνηση, κατόπιν μαζικών αντιδράσεων. Ένα δεύτερο νομοσχέδιο περικόπηκε κατά ένα τμήμα του (Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης), καθώς οι συλλογικοί επιχειρηματικοί φορείς της πόλης (επιχειρηματικές ομοσπονδίες, επιμελητήρια κλπ.) έθεσαν βέτο, γιατί κατά τη γνώμη τους τα συμφέροντά τους δεν εξυπηρετούνταν σωστά από το περιεχόμενο του σχεδίου. Ένα τρίτο περικόπηκε σ’ ό,τι αφορά τις ρυθμίσεις για την ιδιωτική πολεοδόμηση και τους οικοδομικούς συνεταιρισμούς. Παρά τις περικοπές και τις αντιδράσεις, τρία νομοσχέδια ψηφίστηκαν απ’ τη Βουλή κι είναι σήμερα νόμοι του κράτους.
Ο πρώτος, ο λεγόμενος «δασικός» νόμος (Ν. 4280/2014), τροποποιεί τον μέχρι πρότινος ισχύοντα δασικό κώδικα με τρομακτικές συνέπειες στον δασικό πλούτο. Διατηρώντας όλους τους προστατευτικούς χαρακτηρισμούς για τα εναπομείναντα δάση του ελλαδικού χώρου, προβλέπει τη δυνατότητα «επενδυτικών» δραστηριοτήτων με καταστροφικές για το περιβάλλον συνέπειες, σε πληθώρα μέχρι πρότινος προστατευόμενων εκτάσεων.
Ο δεύτερος, ο νόμος για τη «χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση-βιώσιμη ανάπτυξη” (Ν. 4269/2014), αποτυπώνει τις κατευθύνσεις της κρατικής χωρικής πολιτικής με δεδομένες τις δεσμεύσεις της μνημονιακής εποχής: Η “Εθνική Χωροταξική Στρατηγική” αποφασίζεται από το υπουργικό συμβούλιο, κατόπιν εισήγησης του υπουργείου “Περιβάλλοντος”, λαμβάνοντας υπόψη την “Εθνική Αναπτυξιακή Στρατηγική της Χώρας για εκάστη προγραμματική περίοδο, το εκάστοτε ισχύον Μεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής (σ.σ. το μνημόνιο δηλαδή) και το εθνικό πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων, [τις] διεθνείς, ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές για την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς και άλλα γενικά ή ειδικά προγράμματα εθνικής ή διαπεριφερειακής κλίμακας που επηρεάζουν σημαντικά τη διάρθρωση και ανάπτυξη του εθνικού χώρου».
Η «Εθνική Χωροταξική Στρατηγική» εξειδικεύεται με το «Εθνικό Χωροταξικό Πλαίσιο», τα «Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια» και τα «Τοπικά Χωρικά Σχέδια». Είναι ωστόσο τα προβλεπόμενα «Ειδικά Χωρικά Σχέδια» [όπου συγκαταλέγονται οι προϋπάρχουσες «Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης» (ΠΟΤΑ), οι «Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Παραγωγικών Δραστηριοτήτων» (ΠΟΑΠΔ), τα «Επιχειρηματικά Πάρκα», τα «Εμπορευματικά Κέντρα», τα «Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Δημοσίων Ακινήτων» (ΕΣΧΑΔΑ) και τα «Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Στρατηγικών Επενδύσεων» (ΕΣΧΑΣΕ)], τα οποία αποτελούν τον πυρήνα του γραφειοκρατικού λαβυρίνθου όπου προβλέπεται να ζει ο καπιταλιστικός Μινώταυρος για να καταναλώνει όχι μόνο επτά νέους κι επτά νέες από την Αθήνα κάθε χρόνο, όπως ο μυθικός του πρόγονος, αλλά το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων, της εργατικής δύναμης και των παραγωγικών πόρων που είναι διαθέσιμοι στον ελλαδικό χώρο. Ο ίδιος νόμος εισάγει μια νέα ταξινόμηση των επιτρεπόμενων χρήσεων γης, καταργώντας τις ζώνες αμιγούς κατοικίας και «εμπλουτίζοντας» τις οικιστικές ζώνες με επιχειρηματικές δραστηριότητες πέραν των απαραίτητων για την ομαλή κοινωνική ζωή.
Ο τρίτος νόμος του καλοκαιριού είναι ο Ν. 4277/2014, το «Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής». Το νέο ΡΣΑ είναι ο μπούσουλας για την Αττική των επόμενων δεκαετιών: τουρισμός κάθε είδους, διεθνές διαμετακομιστικό εμπόριο με αιχμή το ιδιωτικό λιμάνι του Πειραιά (η ιδιωτικοποίηση του ΟΛΠ συνεχίζεται κανονικά από την «αριστερή» κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, παρά την παρέμβαση… Μαρινάκη υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα του λιμανιού μέσω της “No Politica” δημοτικής αρχής Πειραιά ‒ και ο νοών νοείτο για την επόμενη φάση του πολιτικού παιγνίου στη χώρα), συγκέντρωση της ιδιοκτησίας όλων των ελεύθερων χώρων πρασίνου σε έναν «Φορέα Ανάπλασης και Διαχείρισης Μητροπολιτικών και Υπερτοπικών Πάρκων» δίχως καμιά μορφή έστω καχεκτικού δημόσιου ελέγχου κλπ. Οι συνθήκες ζωής στην πόλη προβλέπεται ν’ αλλάξουν τόσο προς το χειρότερο, που οι συντάκτες του ΡΣΑ αισθάνονται την ανάγκη να μιλήσουν για «μέτρα συγκράτησης του πληθυσμού» στο κέντρο της Αθήνας και τις γειτονιές που παρασύρονται από τον «αναπτυξιακό οργασμό» (μεταξύ αυτών, και τη Νέα Φιλαδέλφεια, για την οποία έχουμε λόγους ν’ ανησυχούμε περισσότερο).
Ο αντίκτυπος αυτών των νόμων είναι κάτι παραπάνω από το άθροισμα των περιεχομένων τους. Παρά τις εσωτερικές τους αντιφάσεις στις λεπτομέρειες, τα τρία νομοθετήματα διέπονται από κοινή λογική: είναι ο στόχος της «ανάπτυξης» (και μάλιστα της «βιώσιμης»…) που οδηγεί τον κοινό νομοθέτη στην άμεση άρση ή στη δυνατότητα άρσης των όποιων προϋπαρχόντων περιορισμών στις χρήσεις γης και στη θέσπιση καταστροφικών «εξαιρέσεων», που δικαιολογούνται από την ανάγκη αντιμετώπισης των δημοσιονομικών προβλημάτων. Το σύνολο της χωροταξικής και πολεοδομικής πολιτικής τίθεται και επισήμως σε μια «κατάσταση εξαίρεσης», με αφορμή και δικαιολογία την καπιταλιστική κρίση, της οποίας τις συνέπειες ζουν τα λαϊκά στρώματα από το 2009. Η «εξαίρεση» καθίσταται ο νέος χωροταξικός-πολεοδομικός κανόνας. Φυσικοί και κατασκευασμένοι πόροι, η ύπαιθρος χώρα και οι πόλεις δηλαδή, ξαναμοιράζονται, κατακερματίζονται, απαξιώνονται, ώστε να δημιουργηθούν οι δυνατότητες μικρότερων ή μεγαλύτερων μεταβιβάσεων γης που θα εξυπηρετήσουν όσους κερδοσκοπούν πάνω σ’ αυτήν. Τα «φιλέτα» εμπίπτουν πάντοτε στις ειδικές κατηγορίες. Εκεί ανήκει κι ό,τι πρέπει να χάσει αξία για να την ξανακερδίσει κάτω από διαφορετική ιδιοκτησία στο άμεσο μέλλον. Κι αν στο παρελθόν συζητούσαμε για τις Ειδικές Οικονομικές Ζώνες σε περιοχές με αυξημένα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα (ανεργία, φτώχεια κλπ.), ως εργαλείο περαιτέρω εκμετάλλευσης του ενεργού και εφεδρικού εργατικού δυναμικού, σήμερα όλος ο ελλαδικός χώρος μετατρέπεται σε ειδική ζώνη.
Και οι δουλειές; Η αντιμετώπιση της ανεργίας, χάριν της οποίας πρέπει εμείς οι από κάτω να πούμε όλα τα μεγάλα «ναι» στην χωρική πολιτική; Τα μεγαλεπήβολα σχέδια ανάταξης της απασχόλησης, της «βιώσιμης» ανάπτυξης κλπ., συνοψίζονται, νομίζουμε, εξαιρετικά στον 5ο Διεθνή Διαγωνισμό Σερβιτόρων 2015 “Waiters On The Move – Με τον δίσκο στο χέρι – by Coca-Cola” που συνδιοργάνωσε στις 5 Απριλίου ο πάντοτε καλόβολος Δήμος Αθηναίων: «Οι διαγωνιζόμενοι επαγγελματίες από τον χώρο της εστίασης-διασκέδασης και όχι μόνο με ένα δίσκο στο χέρι που θα περιέχει 1 μπουκάλι Coca-Cola και 4 ποτήρια θα πρέπει να διανύσουν μια απόσταση 2.5 km από τους Στύλους Ολυμπίου Διός, με εκκίνηση την οδό Λυσικράτους, και να φτάσουν με κυκλική διαδρομή μέσα από τα στενά της Πλάκας έως τις αρχές του πεζόδρομου της Διονυσίου Αρεοπαγίτου. […] Οι τρεις πρώτοι με τις λιγότερες απώλειες στον δίσκο τους κερδίζουν. Θα ακολουθήσει απονομή βραβείων των νικητών και το Acropolis street party (…). Ο Διαγωνισμός Σερβιτόρων αποτελεί θεσμό για την Ελλάδα αλλά και για πολλές χώρες του εξωτερικού. Τελεί υπό την αιγίδα του Ε.Ο.Τ. της Εταιρείας Ανάπτυξης & Τουριστικής Προβολής Αθηνών και του Συλλόγου Καταστηματαρχών Πλάκας». Δυστυχώς, η ανακοίνωση αυτή είναι κάτι παραπάνω από καταστασιακό όνειρο: είναι μια απ’ τις ηγεμονικές ιδεολογικές μορφές που παίρνει η πιο άγρια εκμετάλλευση στην πιο άγρια δύση…
Οι παραπάνω νόμοι δεν είναι βέβαια οι μοναδικοί που εξυπηρετούν την «υγιή επιχειρηματικότητα» του επιθετικού καπιταλισμού και σχετίζονται με την χωρική πολιτική. Η μνημονιακή μεταβίβαση δημόσιας περιουσίας προς το Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (άμοιρε Όργουελ!) ήδη απ’ το 2011 και ο νόμος για τις “fast track” επενδύσεις ήταν στην ίδια κατεύθυνση. Για την ώρα, βέβαια, δεν έχουν αποδώσει σύμφωνα με τα ζητούμενα του ελληνικού πολιτικού προσωπικού, διότι απαιτείται η πλήρης απορρύθμιση για να δοκιμάσουν την τύχη τους σε μια χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι διψασμένοι καπιταλιστές που έχουν συνηθίσει στο στρωμένο έδαφος της αποικιοκρατίας…
Ειδικότερα για την Αθήνα, έχουμε δει από το προηγούμενο διάστημα και άλλες κινήσεις προς μια ιδιότυπη ιδιωτικοποίηση του πολεοδομικού σχεδιασμού, πέρα από την ψήφιση των παραπάνω νόμων:
-
Τον ιδιωτικό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Rethink Athens που διεξήγαγε το Ίδρυμα Ωνάση για την πεζοδρόμηση της δημόσιας οδού Πανεπιστημίου, με τις ευλογίες του κράτους και του δήμου Αθηναίων (που θα υλοποιούνταν, ωστόσο, με δημόσιο ευρωπαϊκό χρήμα, αν δεν ανέκοπταν οι γραφειοκράτες των Βρυξελλών τη χρηματοδότησή του στα πλαίσια της «δημοσιονομικής προσαρμογής»).
-
Την παραχώρηση του χώρου του παλιού Ιπποδρόμου στο Φάληρο στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος για την ανέγερση της νέας Λυρικής Σκηνής και της νέας Εθνικής Βιβλιοθήκης (αυτή η υπόθεση συνοδεύεται και με την ιδιωτικοποίηση ενός πνευματικού κεφαλαίου, υπό τον μανδύα της φιλάνθρωπης προαίρεσης των εφοπλιστών, της ατμομηχανής αυτής του «ελληνικού» καπιταλισμού).
-
Την «ανάπλαση» της περιοχής Κεραμεικού-Μεταξουργείου από την κατασκευαστική εταιρεία του εφοπλιστικού γόνου Ιάσονα Τσάκωνα, με θαλασσοδάνειο της Εθνικής Τράπεζας εγγυημένο απ’ το ευρωπαϊκό δημόσιο (πρόγραμμα Jessica) και πλήρη υποστήριξη από τα συστημικά και «εναλλακτικά» μέσα ενημέρωσης, με παράλληλη εκδίωξη των ειδικών πληθυσμιακών ομάδων της περιοχής. Στην ουρά του Τσάκωνα συναντάμε τον «καλοπροαίρετο» Γιώργο Καμίνη και τον άτυπο εθελοντισμό των Atenistas.
-
Το ξεπούλημα του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού και της παραλίας του Αγίου Κοσμά, για την κατασκευή εμπορικών κέντρων, ξενοδοχείων, καζίνο, πολυτελών κατοικιών κλπ., με πλειοδότη την εταιρεία “Hellinikon Global Ι S.A.” και εγγυητή την εταιρεία Lamda Development, συμφερόντων ομίλου Λάτση. Σε συνέχεια του σκανδάλου του Mall, o θηριώδης πολυεθνικός όμιλος Λάτση αξιοποίησε όλη την τεχνογνωσία που είχε συγκεντρώσει από τη στενή διαπλοκή του με το ελληνικό δημόσιο στη συμφωνία εξαγοράς του Ελληνικού από το ΤΑΙΠΕΔ και τις ιστορικές του σχέσεις με το ελληνικό πολιτικό προσωπικό. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σήμερα στη διοίκηση του ομίλου συναντάμε τον Τάσο Γιαννίτση, προεξάρχον πολιτικό στέλεχος του Σημιτικού «εκσυγχρονισμού».
Αντί επιλόγου
Κάθε καπιταλιστική επένδυση παίρνει σχήμα και μορφή σ’ έναν χώρο. Σε παλιότερες εποχές, οι επενδύσεις ήταν εργοστάσια και σιδηροδρομικές γραμμές που θα έφερναν γρήγορα και φτηνά πρώτες ύλες από μακρινούς τόπους και θα μετέφεραν τα προϊόντα των εργοστασίων σε μακρινές αγορές. Οι χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας, όπως η Ελλάδα, βρίσκονται σήμερα σε δεινή θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας. Με τον μεγάλο όγκο της βιομηχανικής παραγωγής να έχει μετακινηθεί στις χώρες της Ασίας και την αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή να φθίνει, μένει προς εκμετάλλευση ο τριτογενής τομέας (εμπόριο, υπηρεσίες, τουρισμός), πάνω στη γη που απελευθερώνεται βίαια από άλλες δραστηριότητες. Γι’ αυτό, η χωροταξική και πολεοδομική πολιτική βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος των μικρότερων ή μεγαλύτερων «Ελλήνων» ή «παγκόσμιων» καπιταλιστών και του πολιτικού προσωπικού που θέλει να τους εξυπηρετήσει.
Απέναντι σ’ αυτούς, ενεργούμε κι εμείς, προσπαθώντας να πάρουμε τις πόλεις, και τις ζωές μας ολόκληρες, στα δικά μας χέρια. Μα πώς να πετύχουμε κάτι τέτοιο, αν δε συζητήσουμε πρώτα για τη φύση του προβλήματος που αντιμετωπίζουμε;
Συντρόφισσες-Σύντροφοι από τη Ν. Φιλαδέλφεια και τη Ν. Χαλκηδόνα
